Szarża Lekkiej Brygady (1968)

Lata 60. XX wieku były czasem kontestacji. Dogorywał kolonializm. Amerykanie ugrzęźli w Wietnamie. Studenci wychodzili na ulice, żądając zmian w życiu społecznym i politycznym. Swoje trzy grosze dorzucali artyści. Eksplodowały nowe nurty we wszystkich dziedzinach sztuki, w tym także i w kinie. Francuska i czechosłowacka kinematografia doczekały się swojej „Nowej Fali”. W Anglii „młodzi gniewni”, z Tony Richardsonem, Karelem Reiszem i Lindsayem Andersonem na czele, realizowali zaangażowane filmy, krytykujące nierówności w brytyjskim społeczeństwie. Wiosną 1968 roku, gdy w Paryżu wznoszono barykady, do kin wszedł najnowszy film Richardsona. Chociaż zrealizowany został w konwencji dramatu historycznego, to był wówczas i pozostał do tej pory jedną z najbardziej bezkompromisowych i celnych krytyk militaryzmu i imperializmu w historii kina.

Osławiona szarża Lekkiej Brygady miała miejsce w czasie Wojny Krymskiej, podczas bitwy pod Bałakławą w październiku 1854 roku. Zapewne skazana byłaby na zapomnienie, gdyby nie fakt, że konflikt ten był pierwszym, w którym armii towarzyszyli korespondenci wojenni. Dzięki nim, a także dzięki poecie Alfredowi Tennysonowi, autorowi wiersza opiewającego bohaterstwo kawalerzystów, szarża zyskała status brawurowej, aczkolwiek krwawej pomyłki wynikającej z niekompetencji przełożonych. Nie udało się ukryć przed opinią publiczną, że wbrew logice i sztuce wojennej kawalerzyści atakowali rosyjskie baterie, galopując w dolinie ostrzeliwanej z trzech stron. Po bitwie dowodzący różnych szczebli zrzucali na siebie wzajemnie odpowiedzialność za błędy, umywając ręce od masakry. Richardson w swoim filmie, zatytułowanym po prostu „Szarża Lekkiej Brygady” (tak samo jak wiersz Tennysona), nie poprzestał na przedstawieniu samej bitwy oraz okoliczności, jakie do niej doprowadziły. Wziął się za bary z imperialną przeszłością swojej ojczyzny bardzo ostrą kreską, na granicy złośliwej satyry, odmalowując obraz kastowego społeczeństwa epoki wiktoriańskiej.

Głównym bohaterem filmu reżyser uczynił jedną z tragicznych figur osławionej szarży, czyli kapitana Louisa Nolana, którego zagrał trochę zapomniany dziś David Hemmings. Nolan był doświadczonym, gruntownie wykształconym oficerem. Pisał wojskowe podręczniki. Stanowił ewenement w armii, którą dowodzili nierozgarnięci arystokraci z kupionymi patentami oficerskimi. Zresztą cała brytyjska armia żyła wówczas wspomnieniem dawno minionej chwały z czasów Wellingtona. Nolan w filmie Richardsona jest nielubiany przez innych oficerów, których nazywa idiotami i leniami. Bardzo szybko popada też w konflikt z dowodzącym jego pułkiem lordem Cardiganem, ograniczonym prostakiem i tyranem, któremu przeróżne ekscesy uchodziły tylko z racji wysokiego urodzenia. Cardigana zagrał koncertowo Trevor Howard, kreując odrażającą postać zadufanego w sobie, wąsatego chama specjalizującego się w wygłaszaniu tyrad o chędożeniu i służebnej roli kobiet. Cardigan w filmie bez wahania łamie kariery podwładnych, którzy odważają się mieć własne zdanie. Tak robi ze starym sierżantem-wiarusem, który odmawia donoszenia na Nolana, okazując przy tym więcej godności i charakteru niż cała kadra oficerska pułku, tańcząca wokół Cardigana niczym tresowane pieski. Tak naprawdę i sam Nolan nie był kryształową postacią, a jego arogancja i niecierpliwość w pewnym stopniu przyczyniły się do masakry pod Bałakławą. Zrozumiałe jednak, że Richardson potrzebował pozytywnego bohatera, który mógł stanąć na ekranie w opozycji do panteonu nieudaczników z wyższych sfer i z którym mogli identyfikować się widzowie.

Ciekawym i charakterystycznym zabiegiem artystycznym są animacje uzupełniające fabułę. Pierwsza z nich, stanowiąca czołówkę filmu, przedstawia w alegoryczny, a zarazem ironiczny sposób triumfującą wiktoriańską Anglię z jej wielkim przemysłem, kolonialną potęgą i społecznymi kontrastami. Animacje posłużyły też reżyserowi do przedstawia tła politycznego konfliktu oraz sposobu, w jaki  „urobiono” do wojny brytyjskie społeczeństwo. Rysunkowe przerywniki stylizowane są na szowinistyczne, propagandowe ryciny brytyjskie z okresu Wojny Krymskiej. „Dumny Albion”, przedstawiony w nich jako lew, rusza na odsiecz bezbronnej tureckiej „dziewicy” zagrożonej przez rosyjskiego niedźwiedzia. Animacje te w jakiś odległy sposób kojarzyły mi się z podobnymi wstawkami z „The Wall”. Oczywiście mam tu na myśli ich przesłanie, bo jeśli chodzi o styl artystyczny to ich autor, kanadyjski animator Richard Williams, miał swój własny. Zasłynął z niego realizując m. in. czołówki do serii o Różowej Panterze, a po latach reżyserując animowane sekwencje w „Kto wrobił Królika Rogera?”. Połączenie animacji z poważnym dramatem historycznym może wydawać się pomysłem karkołomnym, ale zapewniam, że sprawdza się na ekranie. Poza tym jest ciekawym znakiem czasów i artystycznego klimatu. Przecież „Żółta łódź podwodna” czekała już na zwodowanie, a amerykański animator Terry Gilliam wkrótce miał zacząć współpracę z piątką brytyjskich zgrywusów.

Oczywiście w warstwie czysto technicznej film trochę się zestarzał. Zrobiony jest z adekwatnym do tematu rozmachem, ale trzeba pamiętać, że to kino w starym stylu, ze wszystkimi jego wadami i zaletami. Batalistyka to tłumy statystów rozkładających ręce po wybuchu armatniego pocisku i teatralnie upadających na ziemię. Na szczęście emocje i przemyślenia towarzyszące seansowi są zapewne podobne jak 50 lat temu.

Jedna z kończących film scen przedstawia grupkę obdartych i poharatanych żołnierzy, wiwatujących na cześć swojego dowódcy, mającego ich w „głębokim poważaniu” i (czego już nie pokazano) zmierzającego właśnie na swój jacht i kolację popijaną szampanem. Tak właśnie zachował się Cardigan, po wojnie fetowany w Anglii jako bohater i wynoszony do zaszczytów. Richardsonowi udało się pokazać mechanizm stojący za większością konfliktów, kiedy to szare masy, otumanione za pomocą propagandy, idą na rzeź w przekonaniu, że robią coś wzniosłego i słusznego. Tymczasem ludzi czerpiących zyski z wojny tak naprawdę wcale to nie interesuje. Nawet jeśli to banał, to warto sobie o tym co jakiś czas przypominać, choćby za pomocą klasyki kina.