Paragraf 22 (miniserial) – czyli krótki tekst o daremności ekranizacji

Gdybym pod groźbą tortur miał wskazać swoją ulubioną książkę, to pewnie byłby to Paragraf 22. Groźba tortur byłaby potrzebna, bo nie lubię takich zestawień, a przynajmniej literackich, i pewnie mam z tuzin ulubionych książek. No, ale jeśli muszę wybrać tę jedną jedyną, to będzie nią powieść Josepha Hellera. A powód jest prosty. Czytałem wiele książek zabawnych, czytałem też kilka błyskotliwych. Ale nigdy nie czytałem książki tak błyskotliwie zabawnej. Humor wypływa z każdej stronicy – humor gorzki, absurdalny, groteskowy, językowy, sytuacyjny, strukturalny, inteligentny, cyniczny. I jest autentyczną ucztą dla mózgu. Żarty bywają wielowarstwowe, ukryte, wymagające zdrapania co nieco z powierzchni opowieści. Zabawny jest nawet sposób, w jaki przedstawiona jest fabuła – niechronologicznie, w formie przeplatających się narracji, łączonych tylko przez luźny bieg skojarzeń. I wiecie, co jeszcze jest w tej książce niesamowite? Że jest tak cholernie smutna. Każdy średnio inteligentny człowiek czyta ją z uśmiechem na gębie, a potem ma ten humor przykryty grubą warstewką goryczy. Nie mówię, że to szczególnie przyjemne doznanie. Ale sądzę, że wskazuje na wyjątkowość powieści.

No, a teraz za ekranizację Paragrafu 22 wziął się George Clooney. Nie on pierwszy, bo już w 1970 powstała adaptacja długometrażowa (nb. ze świetną obsadą). Były nawet próby przedstawienia powieści w polskim Teatrze Telewizji. Oddam Clooneyowi tyle, że zorientował się, iż dwie godziny nie wystarczą, by pokazać tę historię na ekranie. Gorzej, że nie zorientował się, że w ogóle jest to zadanie niewykonalne. Dlaczego? O tym za chwilę.

Na razie cofnijmy się do początku. Czym jest Paragraf 22? To trudne pytanie. No bo niby to powieść o amerykańskim bombardierze stacjonującym we Włoszech w czasie II wojny światowej. Człowieku, który bardzo nie chce dać się zabić. Ale przecież tak naprawdę to powieść o tym, jak w niewyjaśniony sposób rzeczywistość zamienia się w groteskę. O głupocie i brutalności wojny. O tym, jak durny porucznik zostaje generałem, a kapral majorem (bo ma na imię, drugie imię i nazwisko “Major”), o oficerze zaopatrzeniowym, który spełniając kulinarne zachcianki przełożonych buduje międzynarodową korporację, o traumie, strachu, durnej zawziętości, śmierci i absurdzie. No i o tytułowym paragrafie (technicznie rzecz biorąc to nie tyle paragraf co “kruczek”), przepisie mówiącym o możliwości zwolnienia ze służby, stawiającym wszakże warunki niemożliwe do spełnienia ze swej natury (przepis jest bowiem paradoksem logicznym).

Był więc tylko jeden kruczek – paragraf 22–który stwierdzał, że troska o własne życie w obliczu realnego i bezpośredniego zagrożenia jest dowodem zdrowia psychicznego. Orr był wariatem i mógł być zwolniony z lotów. Wystarczyło, żeby o to poprosił, ale gdyby to zrobił, nie byłby wariatem i musiałby latać nadal. Orr byłby wariatem, gdyby chciał dalej latać i byłby normalny, gdyby nie chciał, ale będąc normalny musiałby latać. Skoro latał, był wariatem i mógł nie latać; ale gdyby nie chciał latać, byłby normalny i musiałby latać.
—Paragraf 22—

Cóż za fantastyczny pomysł na serial – zakrzykną ci z Was, którzy nie czytali książki. I będą w błędzie. Jestem pod ogromnym wrażeniem roboty, jaką odwalił Clooney. Ale i tak poszła ona w piach. Mimo, że zdjęcia są fantastyczne, kierunek reżyserski świetny, a i aktorzy stają na wysokości zadania. Powiem szczerze – prychnąłem parę razy śmiechem. I parę razy coś mnie ścisnęło za gardło. To powinno być rekomendacją, prawda? Nieprawda. Niektórych problemów serialu możecie się pewnie sami domyślać. Pisałem przecież o nietypowej “skojarzeniowej” strukturze rozdziałów w książce. Serial sobie na coś takiego pozwolić nie mógł, więc – trach! – coś się już w tym momencie popsuło. Wiele postaci i wątków trzeba było wyciąć, bo w chronologicznej strukturze nie miały one sensu. Inne – jak wzlot syndykatu Milo Minderbindera – straciły trochę swojego uroku.

Ale prawdziwy problem jest inny. Głębszy. Niemożliwy do obejścia. 90% całego dowcipu, ironii i błyskotliwości książki pochodzi z narracji trzecioosobowej, niemożliwej do oddania na ekranie. Bo narrator jest wszechwiedzący. I śmieszny jak jasny gwint. I nie da się tego pokazać na ekranie.

No bo jak przedstawić stwierdzenie takie…

Yossarian zawdzięczał zdrowie ćwiczeniom fizycznym na świeżym powietrzu, pracy zespołowej i duchowi sportowemu, gdyż uciekając przed tym wszystkim odkrył po raz pierwszy szpital.
—Paragraf 22—

…albo takie…

Yossarian ani razu nie przyszedł pomóc przy budowie, za to później, gdy klub już ukończono, przychodził bardzo często, urzeczony tym dużym, pięknym, nieregularnym budynkiem krytym gontem. Była to rzeczywiście wspaniała konstrukcja i Yossariana przepełniało uczucie niekłamanej dumy, ilekroć spojrzał na nią i pomyślał, że nawet nie kiwnął palcem przy jej wznoszeniu.
—Paragraf 22—

…albo wreszcie jedną z genialnych charakterystyk postaci drugoplanowych, od których aż się w książce roi…

W kwestiach politycznych był humanistą, który odróżniał prawicę od lewicy i utknął niezręcznie gdzieś pośrodku. Bez przerwy bronił swoich przyjaciół komunistów przed swoimi prawicowymi przeciwnikami, a swoich prawicowych przyjaciół przed swoimi komunistycznymi przeciwnikami, przez co jedni i drudzy żywili do niego dogłębną pogardę, nie broniąc go przed nikim, gdyż uważali go za kretyna.
—Paragraf 22—

… zwłaszcza, że trudno na ekranie ująć nawet pojedyncze, błyskotliwe wtrącenia.

Generał był przeciwny małżeństwu swojej córki z pułkownikiem Moodusem, ponieważ nie lubił chodzić na śluby.
—Paragraf 22—

Myślę, że rozumiecie w czym problem. Czy wyreżyserowany przez Clooneya serial jest zły? Nie, skądże. To kawał cholernie dobrej roboty. Jeden z ciekawszych miniseriali ostatnich lat. Nie oglądajcie go pod żadnym pozorem.

Nie oglądajcie go, bo całkiem zgrabnie oddał postacie lotników i perfekcyjnie uchwycił pułkowników (szczególnie Cathcart i Korn wyszli tak, jak sobie ich wyobrażałem). Nie oglądajcie, bo Milo Minderbinder ma w sobie całą tę bezczelność i inteligencję, które uwielbiałem w książce. Nie oglądajcie ze względu na smutne losy McWatta czy Nately’ego, równie przejmujące w serialu jak w oryginale. Nie oglądajcie… bo jakkolwiek by się Clooney nie starał, i tak zaserwuje Wam nie więcej niż 10% treści powieści. Bez tego błysku, bez ironii, bez jej wyjątkowości. Po co zadowalać się podróbką?

Ach ten Clooney!