Egzorcysta (William Peter Blatty)

Spowiadałem Wam się już chyba z tego, że Egzorcysta należy do moich ulubionych filmowych horrorów. Dzieło Williama Friedkina jest prawdziwym majstersztykiem i to nie tylko na tle kina grozy, ale kina jako takiego. Friedkin w ogóle miał w latach 70. niesamowitą passę, kręcąc pod rząd trzy najlepsze filmy w swojej karierze (Francuski Łącznik, wspomniany Egzorcysta oraz Sorcerer). Naturalnie więc całą zasługę przypisywałem reżyserowi, nie biorąc pod uwagę, że i książka może być genialna. No więc mam dla Was dobrą nowinę. Jest genialna. Zdecydowanie.

Historię Egzorcysty zapewne zna większość z Was, ale dla porządku powinienem ją streścić. Chris McNeill to popularna aktorka wychowująca samotnie córkę – dwunastoletnią Regan. Pewnego dnia dziewczynka zaczyna się dziwnie zachowywać. Lekarze podejrzewają u niej cały szereg przypadłości natury psychologicznej i neurologicznej – począwszy od histerii, aż po osobowość mnogą. Kolejne diagnozy upadają w toku badań, stan dziewczynki się pogarsza, a matka – choć jest ateistką – zaczyna dostrzegać związek pomiędzy chorobą córki, a bezczeszczeniem kościołów. Chris McNeill podejrzewa, że jej córka została opętana. I że potrzebuje egzorcyzmu. Zwraca się w tej sprawie do księdza i psychiatry w jednej osobie – Damiena Karrasa. Ten zaś otrzymuje pomoc ojca Merrina, dla którego nie będzie to pierwsze spotkanie z demonem.

W ten sposób moglibyśmy opisać zarówno powieść, jak i film. A jednak są pomiędzy tymi dwoma dziełami liczne różnice. Niektóre bardzo subtelne. Weźmy na przykład postać matki Regan. W obu ujęciach jest aktorką, ale czytając książkę można odnieść wrażenie, iż młodszą i popularniejszą. Nie nazwałbym jej może gwiazdą filmową, ale jest osobą zamożną, częścią śmietanki towarzyskiej, a jej status sprawia, że rzuca się w oczy postronnych osób niczym Tomasz Karolak na zjeździe ortodontów. Książka bardzo wiele uwagi poświęca też służbie pracującej w domu pani McNeill oraz uczącej Regan guwernantce. Ale tak naprawdę najistotniejszą postacią powieści jest ojciec Damien Karras. Film nieco prześlizgnął się nad wątkiem utraty wiary przez księdza-psychiatrę, natomiast powieść uwypukla to doskonale, czyniąc istotną częścią opowieści. Zresztą nie tylko sam rytuał egzorcyzmu, ale w ogóle bardziej namacalne przejawy opętania pojawiają się w książce dość późno, a pierwsze sto stron służy raczej budowie wiarygodnych portretów psychologicznych. Ta praca włożona we wstęp przynosi owoc obfity.

Na przykład weźmy wątek matki ojca Karrasa. Niech mnie wszyscy diabli, jeśli Blatty nie rozegrał tego perfekcyjnie. Historia ucieczki Karrasa od biedy w objęcia zakonu i będącego rezultatem tej ucieczki osamotnienia niewykształconej, prostej matki księdza, targa emocjami jeszcze nim na scenie pojawi się demon. A kiedy w końcu demon porusza ten wątek pośród swoich bluźnierstw w czasie egzorcyzmu, jesteśmy skłonni uwierzyć, że został zadany potężny cios. Bo i czytelnik ledwo może w takiej chwili utrzymać książkę. Nie potrzeba latających mebli, ani demonicznej facjaty. Batalia może mieć wymiar psychologiczny.

Za to bez wątpienia znajdziemy w książce wiele elementów, które przyczyniły się do popularności filmu. To znaczy poza tym oczywistym, czyli fantastycznym tematem opartym na dość tajemniczych aspektach katolicyzmu. To się rozumie samo przez się. Tak samo jak ciekawy, dramatyczny sposób prowadzenia fabuły, łącznie z sugestywnym prologiem. Ale prawdziwym objawieniem były dialogi. Blatty ma niesamowity słuch do żywego języka i potrafi idealnie oddać naturalny sposób mówienia językiem literackim. Z jednej strony bez trudu rozpoznajemy postaci już po sposobie formułowania przez nie zdań, z drugiej strony to nadal są dialogi literackie, a nie transkrypcja nieco bełkotliwego sposobu, w jaki werbalizujemy myśli w życiu codziennym. Część tej zasługi mogą sobie przypisać tłumacze – Dagmara Chojnacka i Jan Kałuża – bo po polsku rzecz też wyszła bardzo zgrabnie.

Grzechem byłoby narzekanie na książkę, którą połknąłem raptem w dwa dni i która trzymała mnie cały czas w napięciu. Ale że lubię się czepiać, to wspomnę o jednej rzeczy, która nie wypaliła. Otóż jednym z istotnych elementów „śledztwa” w sprawie nawiedzenia jest weryfikacja przez ojca Karrasa – młodego psychiatrę – symptomów, jakie można odnaleźć u Regan. I tu niestety Blatty trochę popłynął, bo dzieją się rzeczy, które muszą być albo zjawiskiem nadprzyrodzonym albo oszustwem, a sceptyczny ksiądz… przechodzi nad nimi do porządku dziennego. Uznaje, że mogą być nie świadectwem opętania, ale po prostu przejawem telepatii albo telekinezy. Ja rozumiem, że autor pisał książkę w latach 70. To był czas fascynacji hochsztaplerami takimi jak Uri Geller, i zdarzali się (choć rzadko) nawet poważni psychiatrzy, którzy rzeczywiście wierzyli w istnienie postrzegania pozazmysłowego. No, ale ksiądz kreujący się na sceptyka raczej by nie wyjaśniał jednego zjawiska paranormalnego innym zjawiskiem paranormalnym.

No i jeszcze… a nie, przepraszam. To tyle. Do niczego więcej się przyczepić nie mogę. Może uznacie to za herezję, ale… powieść jest chyba jeszcze lepsza od filmu. Bo choć sam film jest doskonały, to powieść jest wprost… diabelnie dobra. Przeczytajcie koniecznie.

Egzemplarz recenzencki otrzymaliśmy dzięki uprzejmości wydawnictwa Vesper.

0

0