Mother! – czyli jak Arronofsky Księgę Rodzaju czytał

W zeszłym miesiącu opublikowałem zestawienie propozycji kinowych na końcówkę 2017 roku. Wskazałem tam, że największe oczekiwania wiążę z najnowszym filmem Darrena Aronofsky’ego – niezwykle utalentowanego reżysera, który swoją karierę zaczynał niemal w tym samym czasie co Christopher Nolan. Obaj zdobyli rozgłos budżetowymi produkcjami, które przyprawiały widzów o zawrót głowy („Following” i „Memento” Nolana oraz „Pi” i – przede wszystkim „Requiem dla snu” Arronofsky’ego), obaj dość szybko zostali okrzyknięci największymi nadziejami Hollywood.

Rywalizacja z Chrisem Nolanem

Od ich debiutów minęły niemal trzy dekady i dwaj panowie znajdują się w zupełnie innych miejscach, niż początkowo chciała ich widzieć krytyka filmowa. Nolan zdążył ustabilizować swoją pozycję na rynku znakomitym odświeżeniem postaci Batmana, wykazując się sprawnością w opowiadaniu historii w porywającym stylu. Po monumentalnych dziełach pełnych formalnej przesady takich jak „Interstellar” i „Incepcja”, które przede wszystkim okazały się wielkimi sukcesami kasowymi, było już wiadomo, że Nolan raczej pozostanie wybitnym rzemieślnikiem. Takim, który perfekcyjnie operuje opowieścią, skutecznie oszukując widza, dając mu poczucie, że pod serwowaną rozrywką i entertainmentem, kryją się rzeczy głębsze. W tym roku postanowił rozbić bank Oscarowy kameralną opowieścią o wojnie („Dunkierka” – nasza recenzja tutaj), chociaż obecnie nie mamy pewności, czy był to skok udany – musimy jeszcze trochę poczekać na końcoworoczne podsumowania.

Arronofsky w tym czasie zrobił wszystko, by się od swojego rywala odróżnić. Na przestrzni ostatnich kilkunastu lat wypracował sobie pozycję wyjątkowego twórcy, realizującego raczej własne projekty i tylko na własnych zasadach. Nie zwykł ulegać presji producentów i dystrybutorów, bo wypracowana niemal od debiutu pozycja negocjacyjna pozwala mu dowolnie przebierać w możliwościach warsztatowych i inspiracjach. „Czarny Łabędź” z oscarową rolą Natalie Portman udowodnił, że Arronofsky ma zamiar pozostać twórcą niezależnym i wiernym własnej wizji.

Jego znakiem rozpoznawczym stały się metafora i alegoria, ale także gatunkowy eklektyzm; reżyser nie boi się bowiem wykorzystywać zasadę kontrastu pomiędzy przekazem filmu, a jego przynależnością formalną. O bezkompromisowej miłości opowiadał jeszcze we właściwy – poetycki –  sposób („Źródło”), ale już na temat poświęcenia nakręcił dwa zupełnie odmienne thrillery (wspomniane „Requiem” oraz „Łabędź”), a ostatnio roztrząsał dylematy biblijne w nie do końca blockbusterowym „Noe”, który zresztą nieco zachwiał jego wizerunkiem. Wciąż jest uznawany za reżyserski oryginał, jednak ze względu na bardzo osobiste podejście do każdego poruszanego tematu,  pozbawił się też szerszej widowni i ciągłej obecności w mainstreamie, którym władać potrafi Chris Nolan. Dlatego dzisiaj pewnie większość z nas kojarzy właśnie tego ostatniego jako wybitnego reżysera (którym, moim zdaniem, nigdy nie będzie), a o Arronofskym słuchamy raczej z doskoku, przy okazji premiery następnego, specyficznego projektu, który zrealizował. Ostatecznym sędzią w tej sprawie będzie upływ czasu. Kto wie, czy po latach nie okaże się, że to nowojorczyk kroczący własnymi ścieżkami (niczym Kubrick swego czasu), zostanie zapamiętany jako twórca mający zdecydowanie więcej do powiedzenia.

Obecnie Darren pozostaje w sferze mitologii biblijnej, do której nawiązywał już wielokrotnie. „Mother!”,  jego najnowszy, gatunkowy kolaż dramatu, horroru i religijnej klechdy, wywołuje silne emocje i nie pozostawia obojętnym.

Aktorski Eden

Dom w głuszy, gdzie nie ma zasięgu – klisza horroru. Dwójka bohaterów, związek z przeszłością – klasyk melodramatu. Nieproszeni goście burzący wewnętrzną harmonię i spokój – standard dla thrillera. Znajdziemy tam jeszcze kilka innych inspiracji, ale jedno wiadomo już od początku seansu: Arronofsky jak zwykle miesza groch z kapustą. To ambitne podejście, bo proporcje muszą być wyważone, a kucharz doświadczony. Tym bardziej, jeśli z tego wszystkiego ma później powstać… zupełnie inne danie.

Nie ma sensu streszczać fabuły „mother!”, bo robiąc cokolwiek w tym kierunku będę Wam narzucał interpretację. Starczy tyle, że główna bohaterka filmu zostaje w nim wystawiona na ciężką próbę, która uderza w tony egzystencjalne i filozoficzne. Wszystko zaczyna się, kiedy do domu, który dzieli z partnerem (małżonkiem?) zawitają nieproszeni goście, stopniowo burząc równowagę i harmonię ciężko wypracowanego azylu. Jennifer Lawrence jest „środkiem” filmowym, kamera towarzyszy jej przez cały seans przedstawiając wydarzenia z jej perspektywy. Aktorce należą się duże brawa za zaprezentowaną dyspozycję – operator krąży wokół niej przez bite dwie godziny, a ona ani na chwilę nie nudzi i nie irytuje widza. Mimika i gestykulacja na wysokim poziomie, a wszystkie zagrane przez nią emocje i uczucia są z górnej półki. Ta kreacja przebija większość jej dotychczasowych, włącznie z tymi obsypanymi nominacjami do Globów i Oscarów.

Na ekranie partneruje jej Javier Bardem – aktor magnetyzujący widza. Jego charyzma, bystre spojrzenie i świetnie modelowany tembr głosu wystarczają dla osiągnięcia zamierzonego przez reżysera efektu. Jest zatem w każdej mierze odpowiedni i poprawny, stanowi potrzebne i rzetelne tło dla głównej bohaterki oraz wydarzeń opowiedzianych w historii. Są jeszcze Michelle Pfeiffer oraz Ed Harris – para intrygująca od pierwszej chwili, kiedy pojawiają się na ekranie. Alegoria z nimi związana najsilniej chyba wskazuje na klucz interpretacji całego filmu; szkoda, że później nie udaje się Arronofsky’emu utrzymać tej dyscypliny. Harris się nie wyróżnia, ale Pfeiffer zaprezentowała się świetnie. Bardzo szybko wzbudza niepokój i z gracją balansuje pomiędzy rzeczywistym, a nieracjonalnym znaczeniem swojej postaci. Wielkie brawa, bo aktorka ewidentnie posiada niewykorzystany do tej pory potencjał.

Wiele metafor, jedna interpretacja

Arronofsky nawiązuje w „mother!” nietypową relację z widzem. Z jednej strony chce go oszukać, ubierając biblijną opowieść w szatę horroru. Z drugiej – co chwilę puszcza oko, próbując zepsuć mu seans i zachęca do poszukiwania własnej interpretacji. Przyznaję, że bardzo lubię takie zabawy, ale oferowana rozgrywka musi być na odpowiednim poziomie. „Mother!” jest pod tym względem trochę rozczarowujące. Zabawa w kotka i myszkę – zastanawianie się, o co tak naprawdę może tutaj chodzić – jest bardzo liniowa i jednoznaczna. W kilku miejscach Arronofsky uderzyła tak pretensjonalnie i bez subtelności, że ociera się o niezamierzony komizm. Film ma momenty apodyktyczne, w których twórca próbuje wykrzyczeć konkretne, niestety dawno przebrzmiałe, hasła i slogany. Klucz do tego wszystkiego znajduje się w Księdze Rodzaju, którą proponuje przeczytać dopiero po napisach końcowych. W przeciwnym razie możemy stracić przyjemność z wysnuwania spekulacji i własnych pomysłów na rozwiązanie całej przenośni. Moim zdaniem cała relacja przedstawiona pomiędzy głównymi bohaterami mogła równie dobrze stanowić feministyczny manifest wymierzony przeciw patriarchatowi. I to mogło być naprawdę wyraziste, zaangażowane, a jednocześnie – wolne od fanatyzmu ideologicznego – kino.

Zamiast tego, wraz z końcówką dostajemy wielokrotnie już przerabiane wartości transcendentalne i nieco naiwną… ekologię. Szkoda. Może i Arronofsky Księgę Rodzaju przeczytał, ale niewiele z niej zrozumiał.
To, co w Biblii jest na pierwszym planie (i jednocześnie najmniej znaczące), reżyser ukrywa pod kolażem gatunków grozy. Dopisuje również własne koncepcje, burząc przy tym niezachwianą i jednoznaczną hierarchię obecną w biblijnym tekście. Wszystko służy jednemu celowi – przedstawieniu własnej refleksji w temacie. Widzowie mają wybór – przyjąć punkt widzenia reżysera, lub kompletnie go odrzucić. Niestety, niewiele tu miejsca na kompromis.

Biblia horrorem stoi

Mimo tego nie mogę powiedzieć, że mi się nie podobało – film zostaje w głowie na dłużej, a i w trakcie seansu bawiłem się całkiem dobrze. „Mother!” ma bowiem jeszcze jedną cechę, która będzie go wyróżniać spośród nieudanych prób kinematografii ambitnej, lecz bezcelowej. To warsztat reżysera. Arronofsky może i nakręcił film dla siebie samego, ale dopracował go w najmniejszych szczegółach. Wizualnie jest sugestywny i pełen specyficznego uroku. Pomimo, że prezentuje głównie ujęcia zamkniętych pomieszczeń trzypiętrowego domostwa, a efektów w nim ledwie odrobina, wszystkie ujęcia są zamierzone, przemyślane i świetnie skomponowane. Podążająca za Lawrence kamera OTS (over the shoulder) daje silne wrażenie bycia wewnątrz miejsca akcji – jeśli dodać do tego świetną kreację aktorki, bardzo szybko zorientujemy się, że emocjonalnie zostaliśmy wciągnięci we wspólne odczuwanie i przeżywanie wydarzeń razem z bohaterką filmu. Nie przychodzi mi do głowy żaden inny film z tak głębokim poziomem immersji.

Kolejna rzeczą, za którą wypada pochylić czoła przed reżyserem, jest wykreowana atmosfera. Początkowo jest to zaburzona harmonia, która w miarę rozwoju filmu przeradza się w najgorszy koszmar. Niezrozumienie i paradoks są co jakiś czas łagodzone spokojnym dialogiem (tutaj duża rola Bardema). A potem znów jest jeszcze gorzej, ciemniej i co raz bardziej panicznie. Klimat całkowitego osaczenia i bezsilności, który wieńczy ten żałobny przemarsz po zakamarkach ludzkiej duszy – to już niemal teledysk cierpienia, horrorowy patchwork zrywający z jakimkolwiek miłosierdziem. Trudno dopatrzeć się w tym wszystkim celu, przynajmniej dopóki nie rozszyfrujemy całego scenariusza. Dlatego nie każdy będzie w stanie czerpać z tego przyjemność – ja jednak przyznaję, że właśnie ten element filmu zrobił na mnie największe wrażenie. „Mother!” jest filmem niewygodnym w odbiorze, ale tę niewygodę momentami wznosi na poziom mistrzowski.

Warsztat się zgadza, tematyka również celuje w wysokie tony – czy zatem jest to triumf Darrena Arronofsky’ego? A może jednak spektakularna porażka przykryta hermetycznością wyciąganych wniosków i banałem, wybijającym się na zakończenie historii?

Niesforny zbawiciel

Moim zdaniem ani jedno, ani drugie. Arronofsky uprawia własny rodzaj kinematografii, przy czym zwykle nie schodzi poniżej akceptowalnego poziomu jakości. Tym razem jest podobnie – „mother!” to film z jednoznacznym przesłaniem, ukrytym w stylu reżysera daleko pod warstwami misternie utkanej formy, która sugeruje zupełnie co innego. Ogląda się go tak, jak chciał reżyser – i za to z pewnością należą się brawa, bo twórca tak konsekwentny w swojej wizji zwyczajnie zasługuje na szacunek. Problem tkwi w kluczu do zrozumienia całości. Jest nieco pretensjonalny, trochę zbyt banalny i po prostu nieadekwatny do poziomu, jaki film wydaje się prezentować w trakcie seansu. Arronofsky zabiera nas w ciekawą podróż, zaprasza do intrygującej rozgrywki pomiędzy widzem, a dziełem. Zabawa jest przednia, ale zakończenie nie daje spodziewanej satysfakcji. Reżyserowi nie zabrakło umiejętności i inteligencji, aby w rewelacyjny sposób zbudować atmosferę osaczenia i paranoi, ubrać ją w iluzję relacji między małżeńskich, ale na końcu uderzył w tony tak górnolotne, że nie pozostawiające pola do dyskusji. Hermetyczność „mother!”, choć początkowo zupełnie niewidoczna, jest jego największą wadą.

Trudno znaleźć film porównywalny, bo jest to dzieło specyficzne, w którym znajdziemy jedynie przebłyski poprzednich produkcji Arronofsky’ego. Poziomem umowności najbliżej mu pewnie do „Źródła”, tematyką nawiązuje do „Noego”, a sposób przedstawienia akcji najbardziej przypomina „Requiem”. Całość tworzy jednak zupełnie niezależną jakość, której poziom zależeć będzie od naszej własnej podatności na reżyserskie zabiegi. Obecnie opinie są podzielone; chyba żaden film nie spolaryzował krytyków tak wyraźnie w ostatnim czasie. Z mojej strony – jak zwykle – padną słowa zachęty, żeby wyrobić swoje własne zdanie. Nie ma sensu sugerować się opinią innych, zwłaszcza w przypadku tak specyficznego utworu. Seans jest emocjonujący i niejednoznaczny, przynajmniej do czasu zamknięcia całości wspomnianą, nieco banalną klamrą. Jeśli lubicie wyzwania filmowe – „mother!” takim właśnie wyzwaniem jest. Umiejętnie kokietuje z widzem, by ostatecznie rozliczyć go z treści absolutnych, a całość rozgrywa się w konwencji mocnego horroru. Ostatecznie wychodzi zatem, że jest to film niezwykle odważny w formie, lecz nieco rozczarowujący w przekazie. Żaden tam triumf, ale też daleko mu do klęski.

0

0