Cykl Koło Czasu: Oko Świata i Wielkie Polowanie (Robert Jordan)

Miłośnicy literatury fantasy znają pewnie na wylot koncepcję monomitu, czyli podróży bohatera. Nawet jeśli nie potrafią jej nazwać. Jest to bowiem struktura narracyjna tak pradawna i tak powszechna, że odnaleźć można ją na każdym kroku – w mitach, legendach, książkach, filmach, bajkach, religiach… czasem nawet w sposobie, w jaki racjonalizujemy sobie własne życiowe wybory. Ba, opowieść heroiczna, która próbuje uciec od tej struktury musi być naprawdę niesamowicie błyskotliwa. W przeciwnym razie trąci fałszem. Pozwólcie jednak, że – dla porządku – spróbuję scharakteryzować monomit. Otóż według ujęcia najlepiej znanego, pochodzącego z fenomenalnego dzieła z zakresu mitologii porównawczej (mowa oczywiście o „Bohaterze o tysiącu twarzy” Josepha Campbella), podróż mitycznego bohatera (zarówno wewnętrzna, jak i fizyczna) składa się z 17 elementów podzielonych na trzy etapy – odejście, inicjację i powrót. Kiedy wszystkie elementy wybrzmiewają w opowieści z odpowiednią siłą, zaczyna ona w szczególny sposób przemawiać do naszej wyobraźni.

Drugi stopień podróży bohatera – początkowa odmowa – do tej pory wydawał mi się najmniej istotnym elementem monomitu. Owszem, Luke Skywalker nie chciał polecieć z Obi-Wanem (dopóki nie zabito Owena i Beru), Bilbo Baggins lubił wygodne życie i nie zamierzał uczestniczyć w krasnoludzkich wyprawach – było to jasne i zrozumiałe, ale nie wydawało mi się środkiem ciężkości opowieści. Dlaczego o tym wspominam? Bo nie mogę wyjść z podziwu dla sposobu, w jaki Robert Jordan uczynił odmowę bohatera do wzięcia udziału w przygodzie centralnym punktem swojego cyklu Koło Czasu.

Wyobraźcie sobie świat, którym rządzi powtarzalny cykl. Ludzie odmierzają czas i dzielą go na epoki, ale nikt nie jest w stanie zliczyć nieskończonych eonów, nikt nie wie, jak długo obraca się Koło Czasu. W każdej epoce rodzą się i upadają cywilizacje, toczą się wojny, powstaje kultura. Ludzie sięgają po Jedyną Moc, czasem w drodze odkryć naukowych, czasem przez magiczne rytuały. I zawsze muszą stoczyć bój z Ojcem Kłamstw – Shai’tanem. Naprzeciw niego staje Książę Poranka, sługa Światłości – Smok. Tak było zawsze. I dopóki Koło Czasu będzie się obracać, ta historia będzie się rozgrywać wciąż na nowo.

Ale co, gdyby Shai’tan dokonał jednej zmiany w powtarzającym się wzorze? Co, gdyby zatruł źródło Jedynej Mocy, skazując każdego kolejnego czempiona Światła na ten sam los. Triumf… ale także przychodzące wraz z nim szaleństwo, mordowanie ukochanych osób, a w końcu samobójstwo sprowadzające na świat kataklizm.

– Czyja to dłoń zdławiła wszelki żywot, w którym płynęła choćby kropla twej krwi, wszystkich którzy cię kochali, wszystkich których ty kochałeś? Nie moja, Zabójco Rodu. Przypomnij sobie i poznaj cenę oporu wobec Shai’tana!
Nagłe strumienie potu wyżłobiły ślady w kurzu i brudzie pokrywającym twarz Lewsa Therina. Przypomniał sobie, wspomnieniem zamglonym niczym sen o śnie, lecz wiedział, że to wszystko prawda.
Jego wycie odbiło się od murów – skowyt człowieka, który odkrył, że sam potępił swą duszę.
—Koło Czasu: Oko Świata—

Witajcie w świecie, w którym imię zbawiciela budzi trwogę. Koło Czasu jest w swych obrotach bezlitosne. Ta historia musi się powtórzyć. A Smok Odrodzony ma wszelkie powody, by uciekać przed swoim przeznaczeniem. Nie bez powodu ta historia jest źródłem inspiracji dla licznych zespołów power metalowych. Ma w sobie MOC!

Zaraz, zaraz! – zakrzykną niektórzy z Was. Chcesz nam powiedzieć, że istnieje cykl książek poświęcony bohaterowi, który nieświadomy swego pochodzenia ukrywał się pod przybranym imieniem i który musi zgładzić wroga ludzkości? I mówią, że jest Smokiem? I że pisane jest mu szaleństwo? I że przy okazji zabije ukochaną osobę, tak jak jego poprzednie wcielenie? I ma wyjątkowy miecz? A potem ma nawet kolejny wyjątkowy miecz – tym razem starszy i magiczny? I nazywa się Smokiem? Toż to przecież czysta zrzynka z George’a R.R. Martina. Tym gorsza, że wyprzedzająca o rok publikację pierwszego tomu Pieśni Lodu i Ognia!

No dobrze, żarty na bok. Rzeczywiście George R.R. Martin sporo pożyczył od Roberta Jordana, ale jeszcze więcej podobieństw jest następstwem sięgania po te same archetypy. U Jordana jest to tym widoczniejsze, że facet się nawet nie kryje z religijnymi zapożyczeniami. Nie jeden raz natknąłem się w jego książkach na a to mocno „biblijną” stylizację, a to znów na zdania żywcem z Biblii wyciągnięte. Zresztą, jeśli się w Koło Czasu naprawdę dobrze wczytać, to odnaleźć można sugestię, iż historia powieści toczy się na Ziemi, w odległej przyszłości. A mapa świata… cóż, dziwnie przypomina zachodnie wybrzeże Afryki…

I Cień padł na ziemię, i świat został rozszczepiony, kamień od kamienia. Oceany wylały i góry zostały pochłonięte, a narody rozproszone po ośmiu krańcach świata. Księżyc był jak krew. a słońce jak popiół. Morza wrzały, a żywi zazdrościli umarłym. Wszystko zostało rozproszone, wszystko prócz pamięci zostało stracone, pamięci nade wszystko o tym, który sprowadził Cień i pęknięcie świata. A jego nazywali Smok.
—Koło Czasu: Oko Świata—

I to właśnie najmocniejsza strona prozy Jordana. Jego znajomość wzorców mitycznych i religijnych, jego panowanie nad monomitem i kształtowanie opowieści w ten sposób, iż jest jednocześnie nieprzewidywalna i znajoma, sprawiają że Koło Czasu pochłania się z wypiekami na twarzy. Przynajmniej tak było w moim wypadku (a kończę właśnie czytać tom czwarty). Nie bez powodu Koło Czasu jest źródłem inspiracji dla kapel power metalowych…

Nie jestem wszakże pewien, czy mogę książki (bo mowa dziś o dwóch pierwszych tomach 16-tomowego cyklu) polecić z czystym sumieniem wszystkim rozkochanym w Pieśni Lodu i Ognia. Nie dlatego, że są słabsze. Ale są inne. Mitologia stworzonego przez Jordana świata jest wprawdzie równie fascynująca, jak mitologia martinowska, ale dla wielu ludzi w lekturze PLiO najistotniejsza była intryga polityczna. A pod tym względem Jordan trzyma się raczej klisz typowych dla literatury fantasy. Owszem, zdarzają się zakulisowe gierki i zmagania polityczne, ale wszystko to ma zupełnie inną skalę i głębię (czy raczej jej brak), niż u Martina. Robert Jordan rozpoczął pisanie z odmienną intencją, nie interesowały go pałacowe przewroty poprzedzające apokalipsę, ale raczej droga postaci, która tę apokalipsę – w imię triumfu nad Złem – miała sprowadzić. A także oswajanie się z myślą o konieczności złożenia ogromnej ofiary.

Książka, a w szczególności jej pierwszy tom (Oko Świata), cierpi jeszcze z powodu problemu, który nazwałbym „buffizacją” (to moje własne określenie, ale nie roszczę sobie do niego praw, możecie kopiować). Chodzi mi o pewien problem z opowieścią, który szczególnie widoczny był w serialu „Buffy – Postrach Wampirów”. Otóż tytułowa bohaterka była istotą obdarzoną nadprzyrodzonymi zdolnościami, a w jej walce z wampirami wspierało ją kilkoro zwykłych nastolatków. Do czasu, bo w miarę trwania serialu większość postaci pobocznych również okazywała się być magiczna. Nim serial dobiegł końca, przez grupę przewinęły się więc wampiry, wilkołak, dwie czarownice i demon (a przynajmniej tyle postaci udało mi się zapamiętać). Taka inflacja supermocy wypaczała oryginalny pomysł na serial. W Kole Czasu jest pod tym względem chyba jeszcze gorzej, bo niemal od samego początku niemal każdy z przyjaciół głównego bohatera okazuje się pod jakimś względem nadzwyczajny. Domyślam się, dlaczego Jordan postanowił w ten sposób poprowadzić fabułę – ma zapewne związek z ostatecznym przeznaczeniem Smoka Odrodzonego. Ale naprawdę wolałbym, że wiejskie dzieciaki pozostały wiejskimi dzieciakami.

Ale to mimo wszystko drobne zgrzyty w opowieści, która autentycznie potrafi pochłonąć. Pierwszy tom – Oko Świata – to z jednej strony historia o ucieczce przed siłami zła, a co za tym idzie pewna zamknięta całość. Ale to również pierwszy krok monomitu – wezwanie do przygody. Ucieczka z rodzinnego domu, poszukiwanie bezpiecznej przystani, pierwsze zetknięcie się z Wrogiem. Tom drugi też tworzy zamkniętą całość, będąc historią o poszukiwaniu magicznego artefaktu. Ale też stanowi część większej legendy, pokazując nam próbę odrzucenia przeznaczenia przez głównego bohatera. Taka struktura jest zaskakująco skuteczna i choć Jordan nie zamyka żadnego tomu „cliffhangerem”, to trudno jest się powstrzymać przed natychmiastowym sięgnięciem po kolejną książkę.

Wyszarpnął nóż z pochwy u pasa, rzucił się całym ciałem przez stół, by pomóc ojcu i krzyknął raz jeszcze, gdy pierwszy miecz ciął go przez pierś.
Do ust podeszły bańki krwi, a w głowie rozległ się szept:
„Znowu zwyciężyłem, Lewsie Therinie.”
(…)
I kiedy tak leżał na brzegu Taren, wpatrzony w niebo, które zdawało się zasnuwać mrokiem w samo południe, coraz rzadziej nabierając oddechu, usłyszał czyjś głos mówiący:
„Znowu zwyciężyłem, Lewsie Therinie.”
(…)
Gdy połamany, zakrwawiony i poparzony wydawał ostatnie, chrapliwe tchnienie, usłyszał czyjś szept:
„Znowu zwyciężyłem, Lewsie Therinie.”
(…)
A przy końcu każdego żywota, gdy już umierał, gdy wciągał ostatni dech, słyszał głos szepczący mu do ucha.
„Znowu zwyciężyłem, Lewsie Therinie.”
—Koło Czasu: Wielkie Polowanie—

Myślę, że warto też wspomnieć o dość feministycznych aspektach cyklu. To znaczy feministycznych jak na książkę, w której główny bohater jest nieustannym obiektem westchnień większości dziewcząt, z którymi się styka. Kobiety pełnią w cyklu niezwykle istotną rolę, a jako Aes Sedai (w największym uproszczeniu – czarodziejki) niejednokrotnie są jednocześnie władcze i kompetentne. Pisarz parę razy celowo to podkreśla, zestawiając rozsądne kobiety z nieco fajtłapowatymi i upartymi mężczyznami. Czasem jest to trochę nierealistycznie przerysowane. Ale najistotniejsze jest to, że wiele wydarzeń widzianych jest właśnie z perspektywy młodych kobiet. Może nie wszystkie te rozdziały do mnie przemawiały, ale nie mogą być takie złe, skoro jedna z postaci kobiecych – Nynaeve al’Meara (Wiedząca z Pola Emonda) była źródłem inspiracji dla power metalowej kapeli.

(No dobrze, zauważyliście mój blef – tak naprawdę to ta piosenka była bardziej heavy niż power metalowa).

Trudno mi ostatecznie ocenić cały cykl w sytuacji, gdy sam go jeszcze nie skończyłem (16 tomów!). Ale dwa pierwsze tomy to świetny wstęp do ogromnej przygody. I zaręczam, że mnie po ich lekturze Smok Odrodzony trzymał mocno w swoich pazurach. Możecie się więc wkrótce spodziewać recenzji kolejnych tomów.

0

0