Szalone Teorie: Zagadka valyriańskiej stali

Jest drogocenna, rzadka i wyjątkowa. Na temat jej powstania krążą legendy. Jedni mówią, że do jej stworzenia wykorzystywano smoki. Inni twierdzą, że w grę wchodziły magiczne zaklęcia. George R.R. Martin wspomina o niej już w pierwszym rozdziale „Gry o tron”. Valyriańska stal. Stop, z którego wykonywano miecze herosów. Ale czy pisarz dostarczył nam wystarczającej ilości wskazówek, abyśmy rozszyfrowali sekret wytwarzania valyriańskiej stali?

Miecze (prawie) magiczne

Za życia arcymaestera Thurgooda w Westeros znajdowało się 227 mieczy ze stali valyriańskiej. Jako że od czasu Zagłady nie wytworzono już żadnego miecza (a przynajmniej nic nam o tym nie wiadomo), możemy ze sporą dozą pewności stwierdzić, iż raczej ich w Siedmiu Królestwach nie przybyło. Valyriańska stal jest bardzo ceniona wśród szlachetnych rodów Westeros głównie ze względu na prestiż jaki wiąże się z posiadaniem drogocennej broni, ale również przez jej właściwości.

Lord Tywin przynajmniej trzykrotnie podejmował próby zakupu valyriańskich mieczy od pomniejszych, zubożałych rodów, lecz jego propozycje zawsze spotykały się ze stanowczą odprawą. Paniątka chętnie rozstałyby się z córkami, gdyby jakiś Lannister poprosił o ich rękę, lecz do starych skarbów rodzinnych były bardzo przywiązane.
—Nawałnica mieczy—

Miecze z valyriańskiej stali są nieco lżejsze od mieczy ze stali tradycyjnej. Nie jest to różnica kolosalna, ale na tyle istotna, iż ułatwia posługiwanie się szczególnie dużymi, półtora- i dwuręcznymi egzemplarzami mieczy. Valyriańska stal doskonale trzyma ostrze, jest odporna zarówno na tępienie się (rzekomo nie trzeba jej w ogóle ostrzyć) jak i na wyszczerbienia. Szczególnie ta druga właściwość daje dobremu szermierzowi duży atut, umożliwiając nieustanne parowanie krawędzią miecza, bez obawy o jego zniszczenie.

Catelyn nie lubiła mieczy, lecz musiała przyznać, że Lód stanowił przykład wyjątkowo pięknego oręża. Wykuto go w Valyrii, w czasach kiedy kowale kuli metal za pomocą młotów i zaklęć. Liczył już sobie czterysta lat, a pozostał tak samo ostry jak pierwszego dnia.
—Gra o tron—

Ale nie jest to broń o typowych dla fantasy nadzwyczajnych właściwościach. Nie porusza się samoistnie i nie przecina dowolnego materiału. Wprawdzie w jednym z odcinków serialu „Gra o Tron” mogliśmy zobaczyć jak Brienne z Tarthu, używając Wiernego Przysiędze przecina w pół uniesiony miecz przeciwnika, ale w rzeczywistości książkowej coś takiego raczej miejsca mieć nie mogło (no, może gdyby miecz przeciwnika był zrobiony z brązu i leżał na kowadle…).

Tajemnica wytwarzania stali valyriańskiej zginęła wraz z samą Valyrią. Co więcej, nawet przekuwanie już istniejących mieczy wydaje się wymagać jeśli nie hermetycznej wiedzy, to przynajmniej nadzwyczajnego kunsztu. Szczycą się takimi umiejętnościami kowale z Qohoru, a w Westeros wiemy o tylko jednym człowieku, który potrafi podobnej sztuki dokonać. To Tobho Mott z Królewskiej Przystani.

Tyrion zastanawiał się, skąd wziął się metal na ten miecz. Niektórzy mistrzowie płatnerscy potrafili obrabiać valyriańska stal, lecz tajemnica jej produkcji zaginęła, gdy na dawną Valyrię spadła zagłada.
—Nawałnica mieczy—

Najbardziej rzucającą w oczy cechą stali valyriańskiej jest jednak jej wygląd. Ostrza broni mają bardzo charakterystyczny, falujący wzór z ciemniejszych pasm.

Valyriańska stal była na ogół tak ciemnoszara, że wydawała się niemal czarna. W tym przypadku również było to prawdą, lecz między fałdami szarości prześwitywała równie ciemna czerwień. Obie barwy stykały się, w żadnym miejscu nie mieszając się ze sobą. Każda zmarszczka była wyraźnie odrębna niczym fale nocy i krwi bijące o jakiś stalowy brzeg.
—Nawałnica mieczy—

Skuwanie i zawijanie

Oczywiście owe ciemne wzory muszą kojarzyć się nam z rzeczywiście istniejącą stalą damasceńską (czy też ze stalą typu wootz). Skojarzenia te potwierdził George R.R. Martin odpowiadając na pytania fanów.

Najbliżej stali valyriańskiej do prawdziwej stali damasceńskiej, choć stal valyriańska jest metalem fantastycznym. To znaczy, że ma cechy magiczne i magia odgrywa pewną rolę w jej wytworzeniu.
—So Spake Martin, 2002—

Z kolei zapytany o to, czy valyriańska stal jest metalem takim jak tolkienowski Mithril (czytelnikowi zapewne chodziło o to, czy jest rudą), Martin odparł, iż dla valyriańskiej stali kluczowy jest proces wytwarzania.

Valyriańskiej stali się nie wydobywa (tak jak nie wydobywa się żadnej stali), ją się wytwarza.
—So Spake Martin, 2002—

Martin ma tu oczywiście rację. Stal to nic innego jak stop żelaza, węgla i pewnej ilości innych pierwiastków (zanieczyszczeń). Ale dlaczego przytaczam te wypowiedzi wraz z datą? Bo data jest tu kluczowa. Do 2006 powszechne było (również wśród metalurgów) mylne przekonanie na temat metody produkcji stali damasceńskiej. Przez całe dekady uważano, że charakterystyczny, pofalowany wzór to rezultat skuwania ze sobą wielu warstw metalu, w taki sposób, w jaki czyni się to przy produkcji tzw. dziweru (kiedy miękkie żelazo jest skuwane ze stalą wysokowęglową), albo podczas wytwarzania mieczy typu katana. Oznacza to, że naprzemiennie skuwano i zawijano metal, tworząc ogromną ilość warstw, które następnie były trawione w kwasie solnym. Późniejsze odkrycia dowiodły, iż proces technologiczny przy produkcji stali damasceńskiej polegał raczej na skomplikowanych cyklach wygrzewania metalu.

Ale nie to jest tu istotne. Najważniejsze jest, że wiemy, iż w świecie stworzonym przez Martina valyriańska stal powstawała przez skuwanie i zawijanie stopu stali.

Łatwo też było rozpoznać zmarszczki, charakterystyczną cechę stali, którą tysiące razy rozklepywano i kuto.
– Valyriańska stal?
– Tak – odparł lord Tywin tonem głębokiej satysfakcji.
—Nawałnica mieczy—

Ale skoro sam Martin naprowadził nas na trop związany z historycznym zawijaniem i skuwaniem wielu warstw stali, to powinniśmy zadać kolejne pytanie. Jaki miało to cel? Przecież europejscy czy azjatyccy kowale nie robili tego tylko po to, by uzyskać ładny wzór.

Otóż powodów było kilka, ale podstawowy wiązał się z jakością rudy żelaza. Jak wspomniałem wcześniej, stal to po prostu stop żelaza i węgla. Ale nigdy nie jest to stop czysty. W stopie znajdują się też inne pierwiastki lub minerały – zanieczyszczenia, które mogą wpłynąć (najczęściej negatywnie) na jakość stali. Skrajnym przykładem jest tu żelazo dostępne dla japońskich płatnerzy. Było ono do tego stopnia zanieczyszczone kwarcem, iż wytopiona z niego stal miała bardzo niejednolity charakter. To zaś uniemożliwiało stworzenie dobrze wyważonej i trzymającej ostrze broni. Dlatego produkując miecze (głównie tzw. katany), japońscy płatnerze zastosowali metodę wprost absurdalnie długiego skuwania i zawijania ogromnej ilości warstw metalu. Było to bardzo pracochłonne, co zresztą skutkowało tym, iż wytworzenie nowego miecza nabierało charakteru religijnej ceremonii. Proces nie usuwał wprawdzie wszystkich zanieczyszczeń, ale prowadził do ich homogenizacji, to znaczy równomiernego rozłożenia. Dzięki temu katany nie mają słabych i kruchych punktów (choć są podatne na wygięcia – ale to już temat odrębny).

Pisząc „Pieśń Lodu i Ognia”, George R.R. Martin był przekonany, że taki sam proces miał zastosowanie przy produkcji stali damasceńskiej. Co za tym idzie tak samo wyobrażał sobie produkcję stali valyriańskiej. Valyrianie skuwali i zawijali stal, rozprowadzając w niej równomiernie jakieś „zanieczyszczenie”, coś, co nie było żelazem, ani węglem.

Tajemniczy składnik

W tekście poświęconym Światłonoścy pisałem, że nie mógł on być mieczem z valyriańskiej stali. Powód jest bardzo prosty. Valyrianie, jako władający magią smoczy lordowie z krainy wulkanów, pojawili się na arenie dziejowej już po Długiej Nocy. Nie znaczy to jednak, że proces tworzenia miecza nie przypominał metody, jaką zastosowali Valyrianie. Tym bardziej, że – jeśli przyjmiemy hipotezę, iż Świt to miecz, który był niegdyś Światłonoścą – trudno nie dostrzec pewnych cech, jakie łączą go z mieczami ze stali valyriańskiej. Jest lekki i zawsze ostry. Nie wyszczerbia się. Od mieczy z Valyrii różni go tylko kolor.

Drugą istotną wskazówką są Dzieci Lasu. Jak wiemy z opowieści najlepszego źródła wiedzy historycznej w Westeros – Starej Niani – Ostatni Bohater poszukiwał Dzieci Lasu. W trakcie tego poszukiwania stracił swój miecz (a przynajmniej w oryginale, bo tłumacz oszczędził nam opisu jego pęknięcia).

I tak, kiedy zimno i śmierć zalały ziemię, ostatni z herosów postanowił odszukać dzieci w nadziei, że ich pradawna magia dokona tego, czego nie potrafiły dokonać ludzkie armie. Jego przyjaciele umierali jeden po drugim, padł jego koń, a potem i pies, nawet miecz w jego pochwie zamarzł.
—Gra o tron—

Z kolei Sam Tarly odnalazł tekst mówiący o tym, iż Ostatni Bohater władał mieczem ze „smoczej stali”. Możemy się tylko domyślać, iż jest to miecz pozyskany później, być może przy pomocy Dzieci Lasu.

— Znalazłem też jedną opowieść o Długiej Nocy mówiącą, że ostatni bohater zabijał Innych mieczem ze smoczej stali. Ponoć nie mogli się jej oprzeć.
—Uczta dla wron—

Zastanówmy się zatem – co takiego może łączyć Dzieci Lasu z Valyrianami. Jaki surowiec, z którego korzystają małe zielone ludziki z północy, mógłby być też minerałem pochodzenia wulkanicznego, wszechobecnym w Valyrii?

– Obsydian – upierał się maester Luwin, wyciągając ranną rękę. – Wytopione w ogniu bogów, głęboko pod ziemią. Tysiące lat temu dzieci lasu używały go do polowania.
—Gra o tron—

Cóż to za nadające ciemny kolor zanieczyszczenie rozprowadzali Valyrianie skuwając swoje miecze? Co mogłoby wyjaśnić używanie na północy terminu „smocza stal” w stosunku do miecza, który wytworzono bez użycia smoka?

— Obsydian się nie pali — upierał się Armen, krzyżując ramiona na piersi.
— To smocze szkło — wtrącił Pate. — Prostaczkowie zwą je smoczym szkłem.
Z jakiegoś powodu wydawało mu się to ważne.
—Uczta dla wron—

Tak, to obsydian. Skała wulkaniczna. Ciemny surowiec, którego pełno nie tylko na Smoczej Skale, ale także w Valyrii.

Zapewne w produkcji valyriańskiej stali dużą rolę odegrała magia. Nie wątpię, że dotyczy to również Światłonoścy. Ale podstawowy przepis na stworzenie tej nadzwyczajnej stali (bez względu na to, czy nazwiemy ją stalą valyriańską czy smoczą) jest prosty. Żelazo + węgiel + smocze szkło. Zawinąć, skuć, czynność powtórzyć.

0

0