Psy 3. W imię zasad (2020)

„Psy” z 1992 roku to film dla polskiej kinematografii bardzo ważny. Za jego sprawą dokonało się w czasie premiery symboliczne „przestawienie wajchy”, zmiana kierunku w nadwiślańskim kinie społecznym, rozrywkowym, sensacyjnym. Nazywany pierwszym polskim „amerykańskim” filmem, zdeterminował rozwój karier grających w nich aktorów, reżysera i scenarzysty, a także wielu członków ekipy realizacyjnej. Można chyba zaryzykować stwierdzenie, że tak jak fabuła filmu o byłych ubekach wcielonych do służby w Policji stanowiła proroczą wizję autentycznych wydarzeń, tak jego formuła stawała niejako w kontrze do ówczesnego kina systemowego, kina moralnego niepokoju, ale również kina ocenzurowannego i nieswobodnego. Było to buńczuczne pożegnanie epoki słusznie minionej.

Pasikowski w „Psach” bezceremonialnie obchodził się z kulturą osobistą swoich bohaterów, z ideałami im przyświecającymi, a także z nieudolnie dotychczas uprawianym nad Wisłą kinem sensacyjnym. Ówczesny widz był zachwycony: oto pojawiła się prawda ekranu, która nie lukruje rzeczywistości. Celowo miesza ją z błotem, ukazuje Polskę utopioną w transformacyjnym bagnie, we frustracji i przekleństwach. To była oczywiście artystyczna hiperbola, jednak społecznie potrzebna i niezwykle chwytliwa. Jeżeli komuś w tym momencie przychodzi na myśl sukces współczesnego kina Patryka Vegi, to jest całkiem blisko tarczy. Tak jak PV dzisiaj demagogicznie „demaskuje” przywary krajowego padołu, tak Pasikowski ze swoimi „Psami” uderzał w podobne tony. Innym przedstawicielem tego nurtu jest rzecz jasna Wojtek Smarzowski. Oczywiście różnica między dziełami tych panów jest nieporównywalna, ale jest to pewien istotny punkt odniesienia.

Ten przydługi wstęp jest mi potrzebny do wywiedzenia kolejnej tezy. Powrót Franza Maurera w styczniu 2020 roku jest polskiej kinematografii zwyczajnie niepotrzebny. Krajowe patologie mamy już w kinie zagospodarowane, sprzedane milionom widzów przez Vegę, w formie uwłaczającej ich inteligencji lub w formie tej inteligencji nie doceniającej, jeśli spojrzeć na powtarzalność schematów Smarzowskiego. Pasikowski jednak wraca – zasadne wydaje się pytanie: po co? Żeby ponownie dokonać rewolucji, przeformułować standardy, wyznaczyć trendy? Czy może po prostu liczy na kasę, na nabijanie przewietrzonej czasem kabzy, tak jak to zrobił kręcąc nieprzekonującą „Ostatnią krew” w 1994 roku?

Moim zdaniem prawda leży gdzieś pośrodku. Nowe „Psy” niczym nie zaskakują, nie próbują wymyślić polskiej sensacji na nowo, wręcz przeciwnie – oferują skrupulatnie utrzymany w zastosowanej przed laty tonacji powrót legendy. Robią to w starym stylu, który dzisiejsza krytyka nie nazywa „dobrym”, lecz „upiornym”. I tu właśnie jest pies pogrzebany. Największym problemem powrotu „Psów” jest kompletne niezrozumienie współczesnej krytyki, która z jednej strony oczekuje od niego siły sprawczej równej pierwowzorowi który powstawał w diametralnie innych okolicznościach, a z drugiej – narzeka na niezmienioną od ’92 roku, archaiczną już dzisiaj formę, zastosowaną przez reżysera świadomie i z premedytacją. W efekcie powstaje paradoks, w którym film obrywa za to, jaki nie jest i jednocześnie za to, jaki jest. Da się ten węzeł rozsupłać?

Maurer ponownie wychodzi z więzienia. Tym razem spędził w nim ponad dwadzieścia lat, a za bramą Zakładu Karnego nikt na niego nie czeka. A właściwie to czeka na niego śmierć, która zgrabną klamrą najpierw otwiera, a później zamyka cały film. Franz nie ma zielonego pojęcia jak odnaleźć się we współczesnym świecie, kieruje więc swoje kroki do ostatniej osoby, która podpada pod kategorię „przyjaciel sprzed lat”, czyli do Waldka Morawca. U Waldka wszystko w (nie)porządku. Renta inwalidzka, ogródek działkowy pod Warszawą i dwudziestokilkuletni syn, który akurat nie wrócił do domu po całonocnym imprezowaniu na mieście. Drugą osią fabularną jest też wątek rodzimych stróżów prawa. Tutaj pierwsze skrzypce gra Wit (Marcin Dorociński), szefujący akurat akcji ujęcia dwóch liderów stołecznego półświatka. Nie wszystko idzie zgodnie z planem, śledztwo zdecydowanie będzie się przeciągać.

Fabuła filmu nie wzbudza we mnie większych zastrzeżeń. Zawiązanie akcji jest naturalne, mamy dwa splatające się ze sobą wątki i dużo miejsca dla bohaterów, również drugoplanowych. Franz bez większego przekonania szuka dla siebie miejsca, jest permanentnie zmęczony, a rzeczywistość niespecjalnie go interesuje. Dorociński gra tutaj w zasadzie Despero z „Pitbulla”, czyli bezkompromisowego i brawurowego gliniarza. Największą przemianę przeszedł Waldek Morawiec – wcześniej pełen energii i wiary, po latach jest przytłoczony szarówą codzienności, jest zdecydowanie najbardziej dramatyczną postacią filmu.

W trakcie seansu okaże się, że nowy wspaniały świat nie różni się specjalnie od tego zamierzchłego, pozbawionego moralności i skrupuł. A w Firmie, mimo nowego loga i zastosowania nowoczesnych technologii, nadal górują podobne schematy i metody działania jak w milicji (bo przecież do niej odnosił się pierwszy film), zmianie uległa tylko wizerunkowa strona „służby”.

Wszystko już było. Nawet sam Pasikowski poruszał podobne tematy, z pozytywnym skutkiem zresztą, w niedawnym „Pitbullu. Ostatnim psie”. W „Psach 3” reżyser wraca przede wszystkim do początków swojej kariery, do czasów swojego debiutu, do klimatu transformacji pierwszej połowy lat 90. Zatapia się w nim i konkluduje rozpoczętą przed laty historię. Przykładanie tego filmu do współczesnej rzeczywistości to w moim przekonaniu oznaka niezrozumienia intencji autora. Styl jest archaiczny, utrzymany w konwencji raczkującego w Polsce kina sensacyjnego sprzed ćwierćwiecza: powolne jazdy kamery, ciasne kadry, spokojne cięcia, oszczędna gra aktorska i pościgi samochodami z demobilu. Jeszcze większą wskazówką na potwierdzenie takiej interpretacji jest muzyka Michała Lorenca – pozbawione dynamiki, spokojne kompozycje z wykorzystaniem charakterystycznych trąbek oraz instrumentów smyczkowych, niby smętne, a przejmujące i nostalgiczne.

Jakie właściwie są „Psy 3”? Współczesnemu widzowi wydadzą się dziwaczne. Melancholijne, nostalgiczne, spokojne i pozbawione akcji. Podobne do… „Psów”. Przepracowują kilka istotnych tematów, robiąc to z gracją znacznie większą niż większość konkurencji. Poruszają temat policji i nadużywania uprawnień, niesprawiedliwości, rozwarstwienia społecznego. Pokazują inny, odległy świat, który gdzieś tam czasami mijamy za rogiem monopolowego, lub obok rozświetlonego nocnego klubu. On wciąż istnieje, chociaż mało o nim wiemy i zapewnie nie chcemy wiedzieć. Ze względu na zastosowaną formę, dla wielu współczesnych widzów (i krytyków) urodzonych po premierze pierwszej części, „Psy 3” będą wydawać się niemiłosiernie nudne, absurdalnie archaiczne i bezwartościowe. Ale czy to znaczy, że „Psy 3” są kiepskim filmem? Ośmielam się stwierdzić, że absolutnie nie są.

Scenariusz, choć pozbawiony właściwego niegdyś dla Pasikowskiego zęba (stracił formę, nie ma się co oszukiwać), nadal jest na poziomie nieosiągalnym dla większości rodzimych twórców. Już nawet nie chcę się znęcać nad Vegą, ale nawet jeśli wziąć pod uwagę jakiekolwiek udane kino sensacyjne znad Wisły – „Anatomia zła”, „Wymyk”, „Służby specjalne”(…♦), dość szybko dojdziemy do wniosku, że zasadniczo pływamy w zalewie nieudolności i sztampy. Pasikowski natomiast do scenariusza się przyłożył, splótł w nim kilka urozmaicających fabułę wątków i umiejętnie wykorzystał prawdziwe wydarzenia, czyniąc z nich swój społecznie zaangażowany, hiperboliczny komentarz. Żeby była jasność: nie jest to intryga najwyższych lotów, a stopień jej prawdopodobieństwa jest niewielki (to samo można zresztą powiedzieć o poprzednich częściach), ale nadal jest to solidna, rzemieślnicza robota. Dzięki niej „Psy 3” zachowują spójność względem poprzedniczek, a cała trylogia koherentnie trzyma się przyjętej konwencji.

Odtwórcy głównych ról stanęli na wysokości zadania. Dorocińskiego już omówiłem, dodam jedynie, że podoba mi się ten aktor i jego warsztat. Najwięcej roboty miał Cezary Pazura, którego losy potoczyły się z przygnębiającą konsekwencją. Aktor zagrał wiarygodnie, dobitnie i przejmująco. Ma Pazura dwie sceny, które nawiązują do „jedynki”, i warsztatowo jest to ten sam, najwyższy poziom. Zdecydowanie najlepsza kreacja filmu, jedna z lepszych w dorobku aktora.

Jest Linda, o którym czytam, że nie ma pomysłu na postać Maurera. Postawiłbym jednak tezę, że to raczej oczekiwania krytyków mijały się z pomysłem aktora i reżysera. A pomysł jest, wyartykułowany zresztą w pierwszych scenach filmu: Franz Maurer jest skończony. Jego życie było paskudne, jest pozbawione sensu i będzie takie do końca. Voila. Nie ma w tym fałszu, raczej konsekwencja w opowiadanej od lat historii. Linda zresztą zagrał konsekwentnie – złamany i obojętny Franz to widok tak samo przejmujący, jak perwersyjnie przyjemny. Jako uzupełnienie postaci Morawca sprawdza się znakomicie, a kiedy dostaje kilka minut na to, w czym się wyspecjalizował – jest jeszcze lepiej. Bezkompromisowy i beznadziejny. Ot, cały Franz. Wrócił taki sam, jaki zniknął.

Są jeszcze role drugo- i trzecioplanowe. Jest odkopywanie dinozaurów (Stopczyk, Wolf, Angela) i puszczanie oka do fanów serii (świetne otwarcie filmu w wykonaniu Arkadiusza Jakubika, nawiązujące rzecz jasna do Sławimira Suleja z „dwójki”). Do Pazury i Lindy dołączają również Sebastian Fabijański i Jan Frycz, w rolach współpracowników i współkrzyżowców ruszających na donkiszoteryjny pojedynek z rzeczywistością. Warsztat obu panów jest powszechnie znany, dodam jedynie, że żaden nie zagrał fałszywej nuty. Pozytywnym zaskoczeniem była dla mnie postać Damiana (Fabijański), która jest chyba jedynym pomostem pomiędzy „starym” a „nowym” światem filmu. Po Fryczu można się chyba było spodziewać bardziej wyrazistej kreacji, ale nie będę się czepiał. Główną obsadę uzupełniają role Mirosława Baki (komendant w starym stylu), Tomasza Schuchardta (Cegła, współczesny pies) i Eryka Lubosa (Spinaker, jeden z szefów poszukiwanych przez Wita). Nazwiska nie grają, ale w tym przypadku można po prostu stwierdzić, że są one gwarancją pewnego poziomu jakości.

Muzyka i technikalia są tak wyraźnym nawiązaniem do oldschoolowego już dzisiaj stylu pierwszych części, że z ogromnym zdumieniem czytałem krytyczne opinie o marnej jakości warsztatu twórców. W tym miejscu chyba najbardziej można z oceną filmu się rozminąć – rzeczywiście nie wygląda on na szczytowe osiągnięcie współczesnej kinematografii. Moim zdaniem bardzo słusznie, bo film nie ma ku temu żadnych powodów. Trzecia część wyraźnie odwołuje się do klimatu i stylu poprzedniczek (ze szczególnym uwzględnieniem „jedynki”), jednocześnie produkcyjnie prezentuje wysoki poziom. Nie widzę żadnych powodów, aby z tego względu film krytykować, co więcej – uważam ten element za jego silną stronę.

„Psy 3” to powrót zgorzkniałych i już od pierwszych scen przegranych bohaterów, których życie zakończyło się dobre dwie dekady temu. Nie ma w nim miejsca na energię i adrenalinę. Jest potrzeba smętnej refleksji i wyartykułowania, że to wszystko było gówno warte. Może to nawet jest jakiś komentarz do całego okresu transformacji ustrojowej w naszym kraju, ale przede wszystkim to jest puenta tej historii, historii Franza Maurera, Waldka Morawca i psów, którzy bardzo dawno temu poddali się zwierzęcym instynktom, zapominając, że są ludźmi. To nie mogła być pozytywna historia, jej epilog od samego początku zmierzał w stronę epitafium.

I ja ten autorski pomysł na zwieńczenie historii „Psów” kupuję z całym bagażem większych i mniejszych problemów. Nie boli mnie, że tekstów kultowych prawie nie ma – cieszę się, że trafił się jeden mocny dialog Franza z Angelą oraz wspomniane sceny Waldka Morawca. Nie utyskuję na brak akcji i archaiczny sposób kręcenia – z przyjemnością oglądam tę pocztówkę z czasów, kiedy mogło to robić zupełnie inne wrażenie. Nawet nie przeszkadza mi, że film się dłuży niemiłosiernie, bo mając świadomość, że widzę tych bohaterów po raz ostatni, cieszę się każdą sekundą.

„Psy 3” nie są filmem idealnym, ale w tym przypadku oczekiwanie od niego ideału to naiwność. Daleko mi do czołobitności w stosunku do Pasikowskiego, kiedy usłyszałem, że film powstanie, byłem pełen obaw, że będzie to vegetatywny skok na kasę. Ale muszę docenić fakt, że reżyser wiedział, co chce zrobić kręcąc ostatnią część serii. Że nie odciął kuponów, nie zdecydował się na wrzucenie legendarnych postaci w bylejakość warsztatu i pretekstowy scenariusz. Widzę, że to już nie to samo i trochę żałuję, że nie można było opowiedzieć więcej takich historii, jeszcze w latach 90., gdy były bardziej „na czasie”. Przyjemnie by się do nich dzisiaj wracało.

Podsumowując, „Psy 3” to bardzo udany projekt, którego czas i miejsce akcji nijak nie przystają do rzeczywistości. Film ma swoje lepsze i gorsze momenty, ale w ogólnym rozrachunku jest porządnie zrealizowanym, dalszym ciągiem i ostatnim akordem historii Franza Maurera. Jeżeli jesteś fanem konwencji – nie powinieneś się rozczarować. Jeżeli nie jesteś – spróbuj zostać.

Bo to fajna historia była.

♦ – (tu nastąpiła dłuższa przerwa w pisaniu tekstu, ponieważ przeglądałem Google w poszukiwaniu innych propozycji – poddałem się).

0

0