Tolkienowskie Q&A 14

Serdecznie zapraszam na czternasty odcinek Tolkienowskiego Q&A, w którym poruszone zostaną tematy takie jak moc silmarilów, powody, dla których Sauron wprowadził wśród Númenorejczyków kult Morgotha, a nie samego siebie, pochodzenie Czatownika i Bezimiennych Istot z Morii, a także to, dlaczego Valarowie nie wzięli osobiście udziału w Wojnie Gniewu. (BT)

Silmarile i ich moc

Zastanawiam się nad tym co tak właściwie robiły silmarile? Bo rozumiem że w sumie ich moc kończyła się na parzeniu i świeceniu? W praktyce były „radioaktywne” czyli dla ówczesnych tak de facto były błyskotkami… (pyta stachmtg)

BT: Silmarile, w których zamknięte było światło Dwóch Drzew, mogłyby ożywić Laurelin i Telperiona, dzięki czemu do Valinoru powróciłby nieskażony blask. W tym miejscu trzeba postawić pytanie o rolę światła Valinoru. Wydaje się, że wywierało ono istotny wpływ na elfów, którzy w nim żyli – Calaquendi, czyli elfowie, którzy żyli w Valinorze w blasku Dwóch Drzew, stali się najpiękniejszymi, najmądrzejszymi i najpotężniejszymi z Quendich. Trudno określić, w jakim stopniu stało się to z powodu samego światła, a w jakim dzięki wiedzy przekazanej przez Valarów (światło Valinoru jest czasem używane metaforycznie), jednak pewien wpływ najwyraźniej istniał. Same silmarile również posiadały wielką moc – na przykład, wilk Carcharoth stał się niezwykle potężny po tym, jak pożarł silmarila. Warto również wspomnieć o tym, jak działało na różne złe istoty światło flakonika Galadrieli, który zawierał światło gwiazdy Eärendila, więc był jak gdyby odblaskiem silmarila – gwiazda Eärendila jaśniała właśnie światłem jednego z silmarilów.

Dlaczego Sauron wprowadził wśród Númenorejczyków kult Morgotha?

To może jeszcze ja dorzucę pytanie, nad którym zastanawiam się od jakiegoś czasu, na które natknęłam się kiedyś na jedynym z forów tolkienowskich, a na które nikt za bardzo nie umiał odpowiedzieć. Ciekawa jestem waszego zdania.

Dlaczego Sauron nakłonił Numenorczyków do oddawania czci Melkorowi? Czy dlatego, że nie mógł wymyślić nic bardziej plugawego, co uderzyłoby w Valarów, czy raczej wierzył, że mogłoby to w jakikolwiek sposób pomóc wrócić Melkorowi spoza Bram Nocy? Czy nie łatwiej byłoby, gdyby Numenorczycy czcili Saurona, tak po prostu? Czy może kłamstwa Melkora były łatwiejsze do zasiania? (pyta Reszka)

BT: Myślę, że Sauron po prostu uznał, że namówienie Ar-Pharazôna do wprowadzenia kultu Melkora było bardziej wykonalne niż przekonanie go, żeby zaczął czcić samego Saurona. Król Númenoru był człowiekiem przepełnionym pychą, więc łatwiej było mu przyjąć, że gdzieś daleko jest Melkor, który może sprawić, że jego potęga jeszcze wzrośnie, niż zacząć służyć Sauronowi, którego – jak zauważył w komentarzu pod tym pytaniem Kwiliniosz – Ar-Pharazôn pokonał bez ani jednej bitwy i który się przed nim ukorzył. Gdyby Sauron nagle zaczął podawać się za bóstwo, król prawdopodobnie uznałby, że kłamie. A gdyby Ar-Pharazôn jednak w to uwierzył, kapitulacja Saurona mogłaby mu się wydać podejrzana i mógłby w końcu dojść do wniosku, że Sauron próbuje go wykorzystać do swoich celów. Dla Saurona było bezpieczniej przyjąć rolę tego, który tylko wprowadza wielkiego króla Ar-Pharazôna w kult Melkora, Władcy Ciemności. Poza tym Ar-Pharazôn wiedział, że Valarowie istnieją i są bardzo potężni. Bóstwo, które byłby gotów czcić musiało być zatem przedstawione jako silniejsze od Valarów. A dla Ar-Pharazôna było oczywiste, że Sauron kimś takim wcale nie jest. W takie kłamstwa Saurona mogli uwierzyć tylko ci, którzy wiedzieli o Valarach mniej niż Númenorejczycy.

Czy Sauron sądził, że jest w stanie w jakikolwiek sposób pomóc Morgothowi wrócić na Ardę? Wątpię – podejrzewam zresztą, że Sauron wcale nie chciałby powrotu Morgotha, nawet gdyby był w stanie do niego doprowadzić. Myślę, że Sauronowi spodobało się to, że samemu mógł być władcą. Poza tym wizja Saurona (porządek za wszelką cenę) zupełnie nie pokrywała się z tą, którą Morgoth realizował pod koniec swojej działalności w Śródziemiu (jak najwięcej zniszczeń i jak najwięcej cierpienia). W dodatku moc Morgotha osłabła tak bardzo, że raczej nie budził w Sauronie podziwu – a to właśnie z tego powodu Sauron kiedyś się do niego przyłączył. W liście 183 Tolkien wspomina, że pod koniec Trzeciej Ery Sauron utrzymywał, że sam jest Morgothem (przypuszczam, że w ten sposób próbował wykorzystać pogłoski i mgliste wspomnienia na temat Morgotha, które mogły przetrwać wśród wielu ludów).

Śródziemie i Europa

Pisałeś kiedyś, że Gondor jest na wysokości Italii, już jakieś pytanie moje się z tym wiązało. Teraz jestem ciekaw jakie inne państwa Europy można dopasować do poszczególnych krain. Rohan i Shire to raczej oczywiste Niemcy i Anglia. A co z resztą? (pyta Iluvatar)

BT: W liście 294 Tolkien wspomina, że Hobbiton i Rivendell znajdowały się na podobnej szerokości geograficznej co Oksford. Minas Tirith było położone na mniej więcej tej samej szerokości co Florencja, a Pelargir i ujście Anduiny – co Troja. Informacje na ten temat pojawiają się również w dopiskach, które Tolkien umieścił na mapie Śródziemia, z której korzystała ilustratorka Pauline Baynes, gdy przygotowywała swoją mapę Śródziemia (mapa ta ukazała się w 1970 roku w formie plakatu jako A Map of Middle-earth). Powtarza się w nich wzmianka o tym, że Hobbiton znajdował się na szerokości Oksfordu. Minas Tirith zostaje tym razem zlokalizowane na szerokości Rawenny, która ma jednak podobną szerokość geograficzną co Florencja. Jednak Tolkien zaznacza, że Minas Tirith było położone 900 mil na wschód od Hobbitonu, a więc bliżej Belgradu. Umbar zostaje umieszczony na szerokości Cypru. Na południu mapa kończy się na szerokości Jerozolimy (mapa, na której znajdują się te adnotacje sięga Dalekiego Haradu).

Na podstawie tych danych podejmowano próby nałożenia mapy Śródziemia na mapę Europy. Twórcy niektórych z tych projekcji zakładali, że lokalizacja Hobbitonu dokładnie pokrywa się z położeniem Oksfordu. Jednak wówczas Minas Tirith nie znajduje się w okolicach Belgradu, podczas gdy ze słów Tolkiena wynika, że w tym przypadku podobne są nie tylko szerokości, lecz również długości. Widziałem również mapę, na której Minas Tirith rzeczywiście znajduje się blisko Belgradu – wówczas Hobbiton zostaje usytuowany w Niderlandach i nie pokrywa się z Oksfordem, ale nadal jest położony na jego szerokości (co nie jest sprzeczne ze słowami Tolkiena, który podał tylko szerokość Hobbitonu, a nie jego długość).

Na podstawie jednej z map, na których Shire znajduje się w Anglii, można podać, że: Forlindon znajduje się częściowo w Irlandii, większa część Gór Mglistych w Niemczech, Rivendell także w Niemczech, Isengard w Szwajcarii, Rohan w większej części w północnych Włoszech, Esgaroth (Miasto na Jeziorze) i Erebor (Samotna Góra) w Polsce, podobnie jak część Mrocznej Puszczy, zaś Minas Tirith i Osgiliath pod Adriatykiem. Z kolei z mapy, na której Shire znajduje się w Niderlandach, można odczytać, że: północny Lindon znajduje się w Anglii, Lothlórien w Austrii, Góry Mgliste przechodzą przez Polskę, Czechy, Niemcy i Austrię. Mroczna Puszcza prawie w całości znajduje się w Polsce. Rivendell, Esgaroth i Erebor również zostają zlokalizowane w Polsce. Fangorn znajduje się w Austrii, Rohan częściowo także w Austrii, ale również w Słowenii i Chorwacji oraz na Węgrzech, Minas Tirith w Serbii, zaś Umbar w okolicach Sycylii.

Jednak Tolkien zaznaczał, że choć ta część Śródziemia, w której rozgrywają się wydarzenia Władcy Pierścieni to w jego zamierzeniu Europa w zamierzchłej przeszłości, geografia nie jest dokładnie odwzorowana. W liście 211 padają słowa:

Mogę jedynie stwierdzić, że gdyby to była „historia”, trudno byłoby dopasować ziemie i wydarzenia (czy też „kultury”) do posiadanych przez nas dowodów archeologicznych lub geologicznych związanych z bliższą czy dalszą częścią tego, co teraz nazywamy Europą; chociaż jest wyraźnie powiedziane, że na przykład Shire znajdował się na jej obszarze (I, s. 18), Gdyby opowieść nie rozwinęła się na taką skalę, mógłbym wszystko dopasować z większym prawdopodobieństwem, zanim jeszcze ta sprawa przyszła mi do głowy. Wątpię, czy byłby z tego jakiś pożytek, i mam nadzieję, że wyraźnie długa, lecz nieokreślona przerwa, istniejąca między upadkiem Barad-dûr i naszymi czasami, jest wystarczająca dla „literackiej wiarygodności”, nawet dla czytelników zaznajomionych z tym, co jest znane jako „prehistoria” lub za nią jest uważane.
—List 211 w przekładzie Agnieszki Sylwanowicz—

W kolejnym akapicie Tolkien pisze, że choć „czas” w którym rozgrywają się opisane przez niego wydarzenia jest fikcyjny, samo miejsce (Śródziemie) nie znajduje się na jakiejś innej planecie, tylko na Ziemi.

Iluvatar sugerował w pytaniu, że „Rohan i Shire to raczej oczywiste Niemcy i Anglia” – w jednym z możliwych rzutów Shire rzeczywiście znajduje się w Anglii, ale myślę, że odwzorowanie, w którym Shire nie pokrywa się z Oksfordem, a jedynie jest na jego szerokości, lepiej pasuje do przytoczonych wcześniej danych z listu Tolkiena i z jego adnotacji na mapie. W tym pierwszym rzucie w Niemczech znajduje się tylko niewielka część Rohanu, w drugim zaś żadna. Pod względem źródeł, którymi inspirował się Tolkien, zarówno Shire, jaki i Rohan są związane z Anglią (o czym pisze m.in. Tom Shippey w Drodze do Śródziemia).

Daleki wschód Śródziemia

Dodatkowe pytanie geograficzne. Czy w którychś dziełach są opisane ludy, których ziem nawet nie widać na mapach? Daleki wschód, głębokie południe. Może gdzieś kryją się te czarne hobbity? (pyta Iluvatar)

BT: Wiadomo jedynie tyle, że gdzieś na dalekim wschodzie (być może w Orocarni, Górach Czerwonych) żyły cztery plemiona krasnoludów – Żelaznoręcy, Czarnowłosi, Kamiennostopi i Sztywnobrodzi. Prawdopodobnie na wschodzie żyli też potomkowie elfów z ludu Avarich.

Wojny Gondoru z Easterlingami

Czy nie uważasz że wojny Gondoru z Easterlingami są trochę przesadzone co do skali? W sensie wielkości inwazji, stopnia zagrożenia państwa i znaczenia pojedynczych bitew. A także, że trochę za dużo w nich szczęścia i cudownych zwycięstw z przegranych pozycji. (pyta EJM)

BT: Nie odniosłem wrażenia, żeby rozmiary kolejnych inwazji Easterlingów były nieprawdopodobne – tym bardziej, że pojawiają się wzmianki o tym, że po przegranych starciach byli oni wzmacniani przez pobratymców, którzy pozostawali na wschodzie, a także o tym, że w kolejnych inwazjach brały udział nowe plemiona (np. Woźnicy i Balkowie). Co do stopnia, w jakim Gondor był zagrożony upadkiem – myślę, że gdyby Eärnil nie pokonał Woźników w bitwie w Obozie, Gondor nie zostałby od razu podbity. Bezpośrednim skutkiem porażki byłaby jednak utrata całego Ithilien. To oznaczałoby, że Easterlingowie mogliby później próbować przekroczyć Anduinę w Pelargirze i Osgiliath lub próbować przeprawić się wykorzystując wyspę Cair Andros. Sama utrata możliwości łatwego przerzucania wojsk na wschodni brzeg Anduiny byłaby dla Gondoru bardzo dotkliwa – nie byłyby już możliwe posunięcia taktyczne takie jak te, które pozwoliły królowi Calimehtarowi zwyciężyć w bitwie na równinie Dagorlad w roku 1899 Trzeciej Ery, kiedy główne siły wyruszyły z Ithilien na północ, a potem zaczęły się wycofywać, żeby odciągnąć Woźników od Płycizn na Anduinie, przez które zamierzali oni wtargnąć do Calenardhonu. Wtedy gondorska kawaleria z Calenardhonu oraz jeźdźcy Ludzi Północy przeprawili się przez Płycizny i uderzyli na siły wroga od tyłu. W dodatku, gdyby Eärnil zginął podczas ataku na obozowisko Woźników, kryzys sukcesyjny mógłby być jeszcze bardziej poważny. Gdyby Cirion przegrał w roku 2510, Gondor utraciłby Calenardhon – to oznaczałoby, że byłby odcięty od swoich przyjaciół na północy (Éothéodów, ale także innych ludów). Tymczasem kolejni Easterlingowie mogliby bez przeszkód pokonywać Anduinę na Płyciznach. Utrzymanie Anórien stałoby się niezwykle trudne.

Idąc dalej, nie sądzę, żeby pojedynczym bitwom przypisywano zbyt duże znaczenie – to, że większość z tych, które zostały opisane jest w jakimś stopniu przełomowa można wyjaśnić tym, że wiele pomniejszych bitew i potyczek zostało pominiętych. Co do zwycięstw z przegranych pozycji – nie sądzę, żeby bitwa w Obozie była nieprawdopodobna, gdyż znane są z historii przypadki (np. bitwa pod Stamford Bridge), gdy jednej armii udało się przemieścić tak szybko, że jej przybycie zupełnie zaskoczyło przeciwnika. Bitwa na polach Celebrantu również była zwycięstwem z przegranej pozycji, w którym w dodatku dużą rolę odegrało „szczęście” (Borondirowi udało się dotrzeć do Éothéodów, później obłok mgły z Lothlórien ukrył jeźdźców Eorla przed obserwatorami z Dol Guldur) – jednak to moim zdaniem nie czyni jej niewiarygodną. „Szczęście” Borondira mogło być opieką Valarów, a pomoc Galadrieli była prawdopodobna, tym bardziej, że zaledwie rok wcześniej orkowie z Gór Mglistych – którzy teraz zaatakowali niespodziewanie armię Gondoru – uprowadzili jej córkę Celebríanę. Możliwe, że te „szczęśliwe” (dotarcie Borondira do Éothéodów oraz wsparcie Galadrieli) i „nieszczęśliwe” (np. zasadzka na Borondira i jego towarzysza w okolicach Dol Guldur oraz zejście orków z gór i zepchnięcie wojsk Ciriona w klin pomiędzy Celebrantem i Anduiną) okoliczności bitwy mogą sugerować, że była ona częścią konfliktu, który rozgrywał się na innym poziomie – konfliktu z Sauronem.

Czatownik i Bezimienne Istoty z Morii

Poniższe dwa pytania dotyczą tego samego zagadnienia, więc odpowiem na nie łącznie (BT).

Czym mogą być bezimienne stwory z Morii? Podobno są nieznane nawet Sauronowi i starsze od niego. (pyta Iluvatar)

Jak myślisz, czym mógł być Czatownik mający leże w jeziorze przed wejściem do Morii oraz „nameless things”, które Gandalf spotkał podczas walki z Balrogiem w trzewiach Gór Mglistych? Czytałem kiedyś teorię, że mogły być one tworami podobnymi do Ungolianty (Czatownik jako pierwszego pochwycił Froda więc może wyczuł moc pierścienia i zaczął jej pożądać, tak jak Ungolianta pożądała Silmarili), ale chciałbym poznać Twoje zdanie 😊 (pyta Nymer)

BT: Podejrzewam, że Czatownik pochodził właśnie od Bezimiennych Istot, które Gandalf widział w czeluściach Morii – a raczej od jednego z ich gatunków czy rodzajów, gdyż przypuszczam, że owe tajemnicze stwory nie stanowiły jednolitej grupy. Myślę, że Czatownik we wcześniejszej fazie swojego cyklu życiowego był znacznie mniejszy i wydostał się na zewnątrz wraz z wodami wypływającymi spod Celebdilu (jednego z trzech szczytów, pod którymi znajdował się Khazad-dûm), które dawały początek Sirannonowi. Nie wiadomo, kto zbudował tamę, która zagrodziła Sirannon w taki sposób, że pod zachodnią bramą Morii utworzyło się jezioro. W trzeciej części Tolkienowskiego Q&A 3 sugerowałem, że mogli być za to odpowiedzialni orkowie, który chcieli w ten sposób odciąć krasnoludom Balina drogę ucieczki. Teraz dodam, że teoretycznie tamę mógł utworzyć także sam Czatownik, ale wydaje mi się, że jest to mniej prawdopodobne.

Czym mogą być same Bezimienne Istoty? Wspomniana przez Nymera teoria jest rzeczywiście bardzo interesująca – w jej myśli owe tajemnicze stwory byłoby czymś podobnym (pod względem pochodzenia) do Ungolianty, która mogła być uosobieniem dysonansu wprowadzonego do Muzyki Ainurów przez Melkora. Możliwe również, że ich powstanie należy wiązać z działalnością Melkora już w Śródziemiu. Warto dodać, że same Góry Mgliste (Hithaeglir, Wieżyce Mgły) zostały utworzone właśnie przez niego. Czy z tego powodu Góry Mgliste były szczególnie skażone jego mocą? To mogłoby wyjaśniać, dlaczego Bezimienne Istoty właśnie tam zamieszkały (a także dlaczego właśnie tam skrył się po upadku Angbandu jeden z balrogów). Nadal nie wyjaśniałoby to jednak, czy to Melkor sprawił, że owe stwory powstały z jakiś naturalnie występujących gatunków – Bezimienne Istoty mogłyby pojawić się na Ardzie w jakiś inny sposób i dopiero później przybyć pod Góry Mgliste, przyciągnięte przez moc Melkora, którą tam wyczuwały. Nie wiadomo również, czy owe istoty są w jakikolwiek sposób związane z tym, że jeden ze szczytów Morii – Caradhras – zdaje się posiadać własną wolę (takie wrażenie odnoszą członkowie Drużyny Pierścienia podczas próby pokonania jego przełęczy).

Nie jest również pewne, czy stwory spod Gór Mglistych były istotami rozumnymi. Nie wiadomo również, czy istotą rozumną był sam Czatownik – wspomniany przez Nymera fakt, że jaki pierwszego zaatakował Froda, więc najwyraźniej wyczuwał obecność Jedynego Pierścienia, mógłby to sugerować. Nie przypominam sobie, by Pierścień kiedykolwiek działał (w taki sposób) na istoty pozbawione samoświadomości. (W jednym ze szkiców znajdujących się w The Return of the Shadow pojawia się wzmianka o tym, że Pierścień przejął kontrolę nad rybą i w ten sposób wydostał się z Anduiny, jednak pomysł ten został najwyraźniej zarzucony). Niewiadomych jest bardzo wiele. Nie jest nawet pewne, czy Bezimienne Istoty występowały tylko pod Khazad-dûmem.

Dlaczego Valarowie nie wzięli udziału w Wojnie Gniewu? Co wiadomo o Eönwëm?

Dlaczego z Morgothem na koniec Pierwszej Ery nie walczyli Valarowie, jak Tulkas, tylko Majar Eönwë? Czy wiadomo coś więcej o Eönwë? (pyta Dlg)

BT: Warto zaznaczyć, że nie pada jednoznaczne stwierdzenie, że w Wojnie Gniewu nie brali udziału żadni Valarowie –wiadomo tylko, że w Amanie na pewno pozostał Manwë. Niektórzy fani uważają, że zwłaszcza najbardziej wojowniczy Valarowie – Tulkas i Oromë – mogli uczestniczyć w walkach. Skłaniam się jednak ku temu, że do Śródziemia nie przybyli wówczas żadni Valarowie – gdyby było inaczej, trudno byłoby wyjaśnić choćby wzmiankę o tym, że Eönwë polecił Sauronowi udać się do Valinoru, by tam mógł zostać osądzony, gdyż jako Majar nie mógł wydać wyroku na innego Majara.

Myślę, że Valarowie zdecydowali się nie walczyć osobiście w wojnie dlatego, że doszli do wniosku, iż Morgoth utracił już tak wiele mocy, że siły Majarów i elfów z Amanu będą w stanie sobie z nim poradzić, a obawiali się, że gdyby sami wzięli udział w konflikcie, w Śródziemiu doszłoby do wielkiego spustoszenia. Innymi słowy, Valarowie nie chcieli powtórki z wcześniejszych starć z Melkorem, w wyniku których doszło do znacznych zmian kształtu lądów. Wojna Gniewu z udziałem Valarów wiązałaby się zapewne z jeszcze większymi zniszczeniami niż Wojna Gniewu bez ich udziału – a nawet wówczas szkody były olbrzymie: „tak wielka była bowiem furia walczących, że rozdarli północne połacie lądu zachodniego świata i morze teraz huczało w rozlicznych rozpadlinach, a wszędzie panował chaos i zgiełk. Rzeki poznikały lub znalazły sobie nowe łożyska, doliny się podniosły, góry zapadły, a po Sirionie nie zostało ani śladu” (cytaty z Silmarillionu za przekładem Marii Skibniewskiej). Skoro Majarowie, Vanyarowie i Noldorowie Finarfina byli tak potężni, że „niezliczone szeregi orków ginęły niczym trawa w wielkim pożarze lub też jak suche liście zmiatane podmuchem ognistego wiatru” i niemal cały Beleriand został zdruzgotany i zalało go morze, jak wielkie mogłyby być zniszczenia, gdyby do boju ruszyli sami Valarowie?

Przechodząc do drugiej części pytania – we wczesnej fazie rozwoju legendarium Valarowie mieli dzieci (nazywane Valarindi) i Eönwë, który nosił wówczas imię Fionwë, był synem Manwëgo i Vardy. Erinti, czyli późniejsza Ilmarë, była jego siostrą. To właśnie Fionwë miał być tym, który podczas Ostatniej Bitwy z miłości do Urwendi (Arieny, sterniczki Słońca) ostatecznie uśmierci Melka (Melkora).

0

0