Taniec z Mitami: Przeznaczenie Freya

Gdy widzieliśmy go po raz ostatni, zamieć śnieżna zmusiła Stannisa Baratheona do przerwania marszu na Winterfell i zatrzymania się w położonej nad skutym lodem jeziorem opuszczonej osadzie zagrodników, jakieś trzy dni drogi od celu. Przeciwko jego armii złożonej z rycerzy i zbrojnych, którzy przybyli z nim z południa, a także ludzi z górskich klanów, Roose Bolton wysłał dwa zastępy. Na czele jednego z nich stoi lord Wyman Manderly, podczas gdy drugi składa się z Freyów, którzy w ramach zawartego przed Krwawymi Godami sojuszu pomagają lordowi Dreadfortu zapanować nad Północą.

Oddziałem z Bliźniaków dowodził trzeci syn lorda Waldera, ser Aenys Frey, dopóki pułapka zastawiona przez sprzymierzonego ze Stannisem Morsa Umbera nie przyprawiła go o śmierć. W tej sytuacji na czele Freyów stanął szósty syn Waldera, Hosteen.

Ser Hosteen jest zaprawionym w bojach wojownikiem, ale wygląda na to, że łatwiej przychodzi mu wykonywanie rozkazów niż ich wydawanie. Stannis ma niepochlebne zdanie na temat jego zdolności, nazywając go „ser Głupkiem”. Co gorsza, Hosteen jest człowiekiem bardzo porywczym i brakuje mu opanowania (i wyrachowania), którym cechują się niektórzy z jego krewnych.

Gdy w Winterfell zaczyna dochodzić do podejrzanych zgonów, Hosteen nie kryje się z tym, że za sprawcę uważa Manderly’ego. Nie ma również wątpliwości, że lord Wyman miał coś wspólnego z podobnie enigmatycznym zniknięciem trzech Freyów podróżujących z Białej Przystani do Winterfell (Jareda, Symonda i Rhaegara). Po zabójstwie Małego Waldera, Hosteen publicznie oskarża Manderly’ego, który wszystkiego się wypiera, ale oznajmia, że nie wiadomo, czy śmierć młodzieńca nie była błogosławieństwem – gdyby żył, wyrósłby na Freya. Słysząc te słowa, przyszły dowódca całej armii daje się sprowokować i rzuca się na lorda Białego Portu, zostaje jednak powstrzymany przez jego rycerzy.

By uniknąć dalszych sporów wewnątrz zamku i pozbyć się kłopotliwych sojuszników (spośród których jednego można na dodatek podejrzewać o nielojalność), Roose Bolton wysyła Freyów i Manderlych przeciwko Stannisowi. Jednak, ze względu na wspomniane animozje pomiędzy tymi rodami, siły każdego z nich wyruszają osobno (co jest bardzo korzystne dla Wymana, jeśli rzeczywiście zamierza przejść na drugą stronę, a także podejrzanie wygodne dla Morsa Umbera, w którego zasadzkę wpadają jedynie Freyowie). W ten sposób ser Hosteen Frey i jego ludzie będą musieli zmierzyć się z Baratheonem samodzielnie.

***

Jaki będzie wynik tego starcia? Powstało wiele teorii dotyczącej nadchodzącej batalii, nazywanej Bitwą Lodu, jednak dzisiaj zwrócimy się ku mitologii nordyckiej, gdzie – jak sądzę – kryją się pewne wskazówki co do losu naszego Freya.

O wpływie tych opowieści na twórczość George’a R.R. Martina można powiedzieć bardzo wiele. Z Retrospektywy wiemy, że pisarz czytał Eddy – czyli starszą Eddę poetycką i młodszą Eddę prozaiczną, a także niektóre z sag islandzkich.

Na drugim roku zapisałem się na kurs historii Skandynawii, myśląc sobie, że fajnie będzie pouczyć się o wikingach. Profesor Franklin D. Scott był pełnym entuzjazmu nauczycielem, który zapraszał wszystkich studentów do domu na skandynawskie posiłki i glug (grzane wino z rodzynkami i orzechami). Czytaliśmy skandynawskie sagi, islandzkie Eddy oraz utwory fińskiego narodowego poety Johana Ludviga Runeberga. Uwielbiałem sagi i Eddy, które przypominały mi Tolkiena oraz Howarda.
—George R.R. Martin, Retrospektywa—

Dzisiaj skupimy się na pewnym wydarzaniu mającym miejsce podczas opisanego w Eddach końca świata (przynajmniej takiego jaki znamy), gdy dopełni się los bogów, a Asgard i wszystkie inne świat, w tym Midgard, strawi ogień. Tą ostatnią walką sił dobra i zła ma być Ragnarök, czyli „przeznaczenie bogów” – na skutek pomyłki przy tłumaczeniu tego staronordyckiego określenia funkcjonuje również termin „zmierzch bogów” (Götterdammerung), rozpowszechniony zwłaszcza za sprawą dramatu muzycznego Ryszarda Wagnera Pierścień Nibelunga.

W Pieśni Lodu i Ognia odnajdujemy nawiązania do wielu wydarzeń zwiastujących Ragnarök i rozgrywających się w jego trakcie, takich jak: trwająca trzy lata zima Fimbulvinter, pożarcie słońca i księżyca przez wilki o imionach Sköll i Hati, żelazny las – ironwood – Járnviðr¹, pies bogini Hel Garmr, dmący w róg Hajmdal, piejące trzy koguty, Walhalla, Tyr i Fenrir, Odyn i jego kruki, Drzewo Świata Yggdrasil, Wąż Midgardu Jörmungandr… można również dostrzec inspiracje innymi mitami i postaciami (warto wspomnieć choćby o walkirach, nieumarłych draugr, Lokim, jabłkach Idunn, opowieści o spowodowanej nieumyślnie przez Hodura śmierci Baldra).

Te powiązania do fascynujący temat, do którego z pewnością wrócimy w przyszłości. Jednak w tym artykule, pragnę zwrócić Waszą uwagę przede wszystkim na jedno wydarzenie i na dwóch bohaterów.

W tym celu musimy sięgnąć po Eddę poetycką, którą otwiera poemat Völuspá, co można przetłumaczyć jako Wieszczba/Wróżba Wölwy oraz Przepowiednia wieszczki. Według wierzeń przedchrześcijańskiej Skandynawii völva to osoba, którą nazwać można prorokinią, wieszczką lub widzącą (ang. seer, termin na bazie którego GRRM utworzył wyraz greenseer, zielonowidz – w polskim przekładzie zielony jasnowidz). Co ciekawe, inne określenie völvy to vala (które stosuje się zwłaszcza w języku angielskim) – być może to własnie stąd GRRM zapożyczył imię Val, która może być pewnego rodzaju kapłanką starych bogów, wydaje się również, że autor celowo kontrastuje ją z Melisandre, wyznawczynią boga ognia.

W poemacie Völuspá pewna völva na prośbę Odyna przedstawia losy świata od jego stworzenia i przepowiada jego kres, Ragnarök. Nas interesuje tu przede wszystkim pewien epizod dotyczący ostatniej walki bogów (Asów i Wanów) z olbrzymami.

Według słów wieszczki wśród znaków oznajmiających, że koniec jest bliski będą następujące wydarzenia: wydanie na świat przez żyjącą w Ironwood (Żelaznym Lesie) dwóch potomków wilka Fenrira, którzy „skradną słońce” z nieboskłonu; pianie trzech kogutów, złotego Gullinkambiego w Walhalli, czerwonego Fjalara w Jotunheimie oraz rdzawego o nieznanym imieniu w Hellheimie oraz zawycie i zerwanie się z łańcucha piekielnego ogara Garmra, strzegącego wejścia do krainy umarłych.

Następnie nastanie czas, gdy:

Bracia będą walczyli i zabiją się nawzajem,
synowie sióstr wyprą się pokrewieństwa.
Ciężko jest na ziemi, gdzie szerzy się nierząd;
czas topora, czas miecza, rozszczepiane są tarcze
czas wiatru, czas wilka – zanim świat upadnie;
Żaden człowiek nie będzie miał dla drugiego litości
—Edda poetycka (tłum. pol. własne na podstawie ang. przekładu Henry’ego Adama Bellowsa—

Wówczas Hajmdal, stojący na straży tęczowego mostu Bifrost, łączącego Midgard (krainy zamieszkane przez ludzi) z Asgardem (domem bogów), zadmie w róg Gjallarhorn. Na ten dźwięk zadrży Yggdrasil, Drzewo Świata. Z Jotunheimiu przybędzie olbrzym Hrym, niosąc tarczę. Okalający Midgard potężny wąż Jörmungandr zacznie się wić, wzbudzając fale. Po wzburzonym morzu nadpłynie okręt Naglfar, wiozący Lokiego, który prowadzi do walki zastępy potworów i olbrzymów.

Kolejnym nadciągającym wrogiem bogów jest Surtr, przybywający z południa olbrzym z Muspelheimu (krainy ognia), którego płonący miecz świeci jaśniej niż słońce.

Podczas Ragnarök bogowie – i stojący po ich stronie śmiertelni wojownicy polegli we wcześniejszych bitwach, których dusze walkirie zabrały do Walhalii, by oczekiwali na ten ostatni bój – staną przeciwko siłom zła. Według Eddy prozaicznej – napisanej przez żyjącego na przełomie XII i XIII wieku islandzkiego poetę i historyka Snorriego Sturlusona z potężnego rodu Sturlungów – Tęczowy Most, Bifrost, zawali się, gdy przejdą po nim olbrzymi z Muspelheimu prowadzeni przez Surtra.

Odyn poprowadzi wojów z Walhalli przeciwko potwornemu wilkowi Fenrirowi i zostanie przez niego pożarty. Śmierć ojca pomści Widar. Jednoręki Tyr (który poświęcił niegdyś dłoń, by bogowie mogli pojmać Fenrira) zmierzy się z monstrualnym psem bogini Hel, Garmem – przeciwnicy wzajemnie zadadzą sobie śmierć. Podobny będzie rezultat pojedynku Hajmdala i zdradzieckiego Lokiego. Thorowi przypadnie walka z Jörmungandem, którego uda mu się zgładzić, jednak nie pożyje na tyle długo by się z tego cieszyć, gdyż wkrótce umrze zatruty jadem Węża Midgardu. Na drodze olbrzyma Surtra (władającego świecącym mieczem „lśniącym jaśniej niż słońce”) stanie Frejr, ale nie da mu rady i padnie martwy. Na samym końcu Surtr przy pomocy swojego oręża sprawi, że cały świat stanie w płomieniach i jego los się wypełni.

***

Podejrzewam, że gdy George R.R. Martin przeciwstawia sobie w bitwie lodu Stannisa Baratheona i Hosteena Freya, ma w pamięci właśnie scenę z Surtrem i Frejrem.

Nazwisko „Frey” jest najprawdopodobniej nawiązaniem do Frejra (w języku staronordyckim Freyr, w angielskim właśnie Frey). Mityczny Frey był jednym z Wanów (Vanir), starszej grupy skandynawskich bóstw, którą wyparli Asowie (Æsir), na których czele stał Odyn. Według niektórych badaczy, jak to zostało opisane w książce Philipa Parkera Furia ludzi północy, takie połączenie osobnych panteonów (Asów i Wanów) w jeden może sugerować, że doszło do scalenia wierzeń dwóch różnych grup. Istnieją również teorie, według których Skandynawowie pierwotnie czcili Wanów, bóstwa związane z urodzajem i płodnością, zaś dopiero później rozwinęły się kulty odyniczne (wydaje się, że ten bóg zyskał popularność w okresie kultury wendelskiej).

Tak czy inaczej, Frey był bóstwem związanym z płodnością i urodzajem. Jego bliźniaczką siostrą była Freja, bogini miłości, płodności i wojny. Ich rodzicami są Njörðr; opiekun morza, żeglarzy, rybaków i wichrów; oraz (w niektórych wersjach) Skaði, bogini jazdy na nartach, gór, zimy i polowań.

Podobnie jak Frejr, ród Freyów (a zwłaszcza jego patriarcha, lord Walder), słynie z płodności. Kolejne podobieństwo dostrzeżemy, jeśli zwrócimy uwagę na będącego jego wierzchowcem złotego dzika imieniem Gullinbursti, którego szczecina błyszczała w ciemności. Tak się składa, że ser Hosteen również ma związek z tym zwierzęciem. By się o tym przekonać, wystarczy spojrzeć na herb rodu, z którego pochodzi jego matka, Amarei Crakehall.

***

Co do Stannisa i Surtra, oczywistą paralelą pomiędzy nimi jest świecący miecz – Światłonośća jest opisywany w bardzo podobny sposób do oręża ognistego olbrzyma. Na dodatek, w kilku scenach George R.R. Martin wydaje się nawiązywać, do wyrażenia, jakiego użył Snorri Sturluson w Eddzie prozaicznej. Tak jak klinga Surtra, miecz Stannisa jest porównywany do słońca:

Stannis Baratheon wydobył Światłonoścę.
Miecz rozbłysnął żywym światłem, czerwonym, żółtym i pomarańczowym. Jon widział to już nieraz… Ale nie w takiej formie. Nigdy przedtem tak nie było. Światłonośca stał się słońcem przekutym w stal. (…)
Światłonośca świecił jaśniej niż kiedykolwiek przedtem. Jasno jak słońce.
—Taniec ze smokami, Jon III—

Tak jak Surtr, Stannis przybył z południa, zaś jego siedziba – wulkaniczna wyspa Smocza Skała – jest miejscem, które można by określić jako krainę ognia, tak jak Muspelheim, którym włada gigant. Na Islandii istnieje kompleks jaskiń lawowych, który musiał przypominać żyjącym w pobliżu ludziom domenę ognistego olbrzyma, gdyż nadali mu nazwę Surtshellir. W średniowieczu w labiryncie pieczar swoją kryjówkę urządzili banici, jednak według pewnych utrzymujących się długo wierzeń, w zamierzchłych czasach zamieszkiwał tam sam Surtr. Nie wiem, czy George R.R. Martin słyszał o tym miejscu, ale w każdym razie jego nazwa pokazuje, jak Islandczycy wyobrażali sobie siedzibę władcy Múspellu – zaś Smocza Skała jest całkiem podobna do takiej wizji.

Czy Stannis jest olbrzymem? Baratheonowie słyną z wysokiego wzrostu, a w Grze o tron Robert jest w ten sposób nazwany. Czy to wystarczy, by uznać jego młodszego brata za kolejnego giganta, co wzmocniłoby tezę o jego związkach z Surtrem?

Tak się składa, że w Tańcu ze smokami pojawia się scena, w której z cieniem Stannisa dzieje się coś ciekawego, gdy Dzicy chcący przejść na drugą stronę Muru zostają zmuszeni do spalenia gałązek czardrzewa:

Szli, ściskając swoje kawałki drewna, aż nadchodziła pora, by cisnąć je do ognia. R’hllor był zazdrosnym, wiecznie głodnym bóstwem. Nowy bóg pożerał trupa starego. W jego blasku Stannis i Melisandre rzucali na Mur gigantyczne cienie, czarne na tle błyszczącego czerwonawym światłem lodu.
—Taniec ze smokami, Jon III—

Ten cytat pochodzi, dziwnym trafem, akurat z rozdziału, w którym w chwili tuż po spaleniu „Mance’a Raydera” i tuż przed przejściem na południową stronę Muru, Światłonośca niespodziewanie rozbłysnął jasno jak nigdy dotąd, stając się „słońcem przekutym w stal”. Trzeci rozdział Jona w Tańcu jest miejscem, w którym można dostrzec niezwykłą liczbą nawiązań do mitologii nordyckiej – są: Tormund (Thor), Róg Joramuna (Jörmungandr), Ygritte (której imię pochodzi zapewne od Yggdrasil), Val (vala, czyli völva, kapłanka i wieszczka), Sigorn (Sigurd). Być może Stannis jako gigant jest kolejnym z nich, zwiastującym jego rolę Surtra i walkę z Freyami.

Na dodatek, sam Mur można uznać za symbol Tęczowego Mostu. Pozwala na to choćby poniższy opis z jedenastego rozdziału Jona w Tańcu ze smokami:

Dzień był pogodny i bezchmurny. Słońce wróciło na niebo po dwutygodniowej nieobecności. Na południu wznosił się Mur, lśniący niebieskobiałym blaskiem. Mur zmienia nastrój częściej niż obłąkany król Aerys – mawiali starsi ludzie w Czarnym Zamku. Albo czasami: Mur zmienia nastrój częściej niż kobieta. W pochmurne dni wyglądał jak biała skała. W bezksiężycowe noce był czarny jak węgiel. Podczas śnieżycy sprawiał wrażenie wyrzeźbionego ze śniegu. W takie dni jak dziś nie sposób było jednak wątpić, że zbudowano go z lodu. W takie dni Mur lśnił jasno jak septonowski kryształ, wszystkie szczeliny i pęknięcia rysowały się wyraźnie w blasku słońca, a pod półprzezroczystą skorupą tańczyły i umierały zamarznięte tęcze. W takie dni Mur był piękny.
—Taniec ze smokami, Jon XI—

Biorąc pod uwagę, że jak dopiero powiedzieliśmy, Stannis symbolizuje Surtra, zaś według Eddy prozaicznej prowadzony przez olbrzyma zastęp zniszczy Bifrost, rysuje się przed nami raczej złowieszczy obraz. Czy Stannis odegra jakąś rolę w doprowadzeniu do upadku Muru?

Skoro ser Hosteen jest odpowiednikiem Frejra, a Stannis Surtra, należy się spodziewać, że Baratheon i jego ludzie zdołają pokonać wojska Freyów w bitwie pod osadą zagrodników. Jeśli sprawdzi się scenariusz, który w jednej z Szalonych Teorii kreśli DaeL, GRRM zafunduje nam bardzo dokładnie odtworzenie mitu. Jeśli Hosteen poprowadzi swoich ludzi w szarży po zamarzniętym jeziorze, i lód się pod nimi załamie, dostaniemy nasz pękający Bifrost. A jeśli Stannis zrobi użytek ze sztuczki piratów z Trzech Sióstr, zwabiając Freyów na jezioro, podczas gdy sam bezpiecznie ulokuje się na znajdującej się na nim wysepce, w kluczowym momencie szarży oślepiając wrogów Światłonoścą – cóż, także Martinowski Frejr zginie przez miecz Surtra, jaśniejszy niż słońce.

A nawet jeśli akcja Wichrów zimy nie potoczy się w dokładnie taki sposób, gdy naprzeciw siebie staną Stannis Baratheon i Hosteen Frey, i tak wypełni się wzorzec, który w Eddzie prozaicznej pozostawił Snorri. Freyowie doczekają się swojego Ragnarök…

***

¹ w pewnym uproszczeniu, ð wymawia się jak th w that lub father.

0

0