FilmoBiografia Kubricka – Dr Strangelove (1964)

FilmoBiografia Kubricka to cykl artykułów poświęcony jednemu z najwybitniejszych najwybitniejszemu reżyserowi wszystkich czasów, Stanley’owi Kubrickowi. Tematem przewodnim serii jest życie i twórczość nowojorskiego artysty, w głównej mierze jego 11. filmów pełnometrażowych, z których każdy zostanie poddany osobnej analizie. Celem cyklu jest nie tylko przedstawienie widzowi opinii na temat filmów należących już dzisiaj do klasyki kina, ale też przybliżenie postaci Kubricka, poszczególnych etapów jego kariery, a także ciekawostek z życia zawodowego i osobistego. W pracy nad tekstami autor posiłkuje się różnorakimi źródłami internetowymi, a także wiedzą zaczerpniętą z publikacji książkowych dotyczących reżysera i historii kina.

Piąty odcinek FBK dotyczyć będzie pierwszego filmu należącego do trylogii science-fiction nakręconej przez Stanleya Kubricka. Podział ten jest nieco umowny i wprowadzony głównie przez krytyków specjalizujących się w dziełach Mistrza, jednak należy podkreślić, że te trzy produkcje stanowią kamienie milowe zarówno w karierze reżysera, jak i w historii całej kinematografii. Zaczynamy od lekkiego spojrzenia na najcięższy w swoim czasie temat – czyli satyrycznej wizji nuklearnej apokalipsy. Zapraszam.

#5: Dr Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb
– Dr Strangelove, czyli jak przestałem się martwić i pokochałem bombę (1964)

Pierwsze, co rzuca się w oczy niezaznajomionym, przyglądającym się tej pozycji, to jej zdecydowanie zbyt długi, niemal barokowy tytuł. Stanowi on autotematyczne zwierzenie reżysera, osobisty komentarz na temat jego własnych przeżyć związanych z tematyką filmu. A ta, w momencie jego powstawania była problemem ważkim, niezwykle istotnym i zajmującym niemal każdego  mieszkańca Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza Nowego Jorku.
Jest rok 1962. Bomba atomowa znajduje się w posiadaniu czterech państw na świecie – są to USA, ZSRR, Wielka Brytania oraz Francja. Na Kubie wybucha konflikt pomiędzy dwoma światowymi mocarstwami, prowadzącymi zimną wojnę. Groźba użycia broni masowej zagłady jest bliższa światu, niż kiedykolwiek wcześniej i później, oczywiście poza dwoma bombardowaniami przeprowadzonymi przez Stany Zjednoczone jeszcze w czasie II Wojny Światowej. Kryzys kubański powoduje trzecią falę amerykańskiej krucjaty ideologicznej przeciwko wszelkim objawom komunizmu wewnątrz kraju, chociaż formalnie Red Scare miała skończyć się wraz z rozwiązaniem Komisji McCarthy’ego w 1956 roku. Temperatura napięcia międzynarodowego przenosi się pod strzechy domów, trafia do kawiarni, na boiska sportowe i – co całkowicie naturalne – również do sal kinowych.

Dyskomfort twórczy, lub terapia

Mieszkający w Nowym Jorku Stanley Kubrick nie potrafi pogodzić się z absurdalnością samej koncepcji stworzenia i użycia bomby atomowej. Narzędzie, niosące tak ogromne zniszczenie, pozostające w rękach militarnych dowódców, których od zawsze darzył ograniczonym zaufaniem, przeraża go i pociąga jednocześnie. Trzeba jeszcze dodać, że wśród wszelkiego rodzaju domowych, telewizyjnych, czy prasowych dyskusji na temat ewentualnego użycia przez Sowietów broni jądrowej, miasto reżysera jest wymieniane w gronie najbardziej prawdopodobnych celów ataku nuklearnego. Kubrick nie może usiedzieć w miejscu. Czyta ponad 40 książek o atomie, wśród nich słynne „Red Alert” Petera George’a, którego osobiście przekonuje do napisania scenariusza filmowego. W ten sposób reżyser walczy z traumą, terapeutycznie rzuca się w wir pracy twórczej.

W wyniku tej osobliwej „terapii” powstaje dzieło wiekopomne, które na zawsze zmieni sposób postrzegania zarówno osoby Kubricka, jak i samej wizji konfliktu nuklearnego. Kubrick podejmując próbę oswojenia własnych lęków, staje się również dydaktykiem. Wraz z nim, świat kinematografii uczy się radzić sobie ze śmiertelnie niebezpiecznym absurdem. Po raz pierwszy Stanley K. ukazuje światu swoje wizjonerstwo i geniusz, krocząc przy okazji niemal całkowicie po omacku.

Film początkowo miał być inspirowanym książkowym oryginałem, mrocznym i ponurym dreszczowcem społeczno-politycznym. W trakcie pracy nad poszczególnymi scenami, wiele z nich wydaje się reżyserowi tak przerażające, tak absurdalnie potworne, że aż komiczne. I to właśnie satyra staje się głównym celem twórczym Kubricka, który przekonuje George’a do zmiany koncepcji filmu na czarną komedię. Pomysł wygląda na obrazoburczy, zakrawa na nieodpowiedzialne, młodzieńcze „robienie sobie jaj” ze śmiertelnie poważnego problemu (zarzuci mu to po premierze między innymi Robert Bruestein, uznany krytyk teatralny i filmowy). Kubrick jednak pozostaje nieugięty, nawet w obliczu faktu, że razem z George’em niezbyt dobrze czują się w gatunku. Zatrudnia więc do pomocy wziętego pisarza, Terry’ego Southern’a, aby pomógł wypolerować scenariusz. Southern jest jeszcze przed najlepszym okresem w swojej karierze, ale po „Dr Strangelove” napisze jeszcze między innymi scenariusze do Jamesa Bonda („Casino Royale”), czy przełomowego obyczaju „Easy Rider”, a także „Barbarelli”, która sama w sobie jest tematem na oddzielną opowieść.

Kończąc wątek scenarzystów filmu dodam jeszcze, że udział Southerna nie spodobał się autorowi książki, który oskarżał Kubricka o niedocenianie w mediach jego własnego wkładu. Tak skończyła się trwająca kilka miesięcy twórcza komitywa Kubricka z George’em, który ostatecznie film skrytykował za – cóż by innego – niespójność z materiałem źródłowym. Cóż, reżyserowi nigdy takowy cel nie przyświecał, co zresztą zdążyłem już kilkukrotnie w cyklu podkreślić. „Dr Strangelove” opowiada o zagrożeniu wojną nuklearną w zupełnie inny sposób niż „Red alert”, jest w swojej wizji absolutnym wyjątkiem.

W oparach absurdu

Akcja filmu rozgrywa się 13 września 1963 roku. Jeżeli nie wierzycie mi na słowo, to sprawdźcie w kalendarzach – był to piątek trzynastego. Jack D. Ripper (dosłownie: Kuba Rozpruwacz, w tej roli rewelacyjny Sterling Hayden, którego znamy już z „The Killing”) jest generałem amerykańskiej armii i wielkim fanem Szalonych Teorii DaeLa, teorii spiskowych. Aktualnie upodobał sobie koncepcję zakładającą komunistyczny spisek, polegający na eksterminacji narodu amerykańskiego za pomocą… fluoryzacji wody. Nawet nie będę próbował tego streścić, scenę w której bohater wykłada swoje racje przerażonemu majorowi trzeba po prostu zobaczyć na własne oczy. Koniecznie. W ramach odwetu za niechybną i wyimaginowaną śmierć rodaków, generał Ripper postanawia zerwać wszelkie kontakty ze swoim dowództwem, poderwać będącą na jego rozkazy eskadrę bombowców z głowicami nuklearnymi i rozpocząć Trzecią Wojnę Światową, bombardując cele w ZSRR.

Wydaje mi się, że takie streszczenie fabuły powinno Wam wystarczyć, to zawiązanie akcji stanowi ledwie punkt wyjściowy dla dalszych wydarzeń. Warto podkreślić, że akcja filmu dzieję się zasadniczo w trzech miejscach. Oprócz bazy wojskowej, w której stacjonuje szalony generał, obserwujemy jeszcze wydarzenia w Sztabie Generalnym USA, gdzie cała decydencka wierchuszka zebrana została w Pokoju Wojennym – ogromnym pomieszczeniu z mapą całego świata, na którym amerykańska admiralicja debatuje nad losami globu. Jest to pomieszczenie całkowicie wymyślone przez Stanleya Kubricka, a które stało się ikoniczne dla amerykańskiej, popkulturowej wizji postrzegania swoich rządzących. I nie ma w tym stwierdzeniu ani grama przesady, bo gdy Ronald Reagan został wybrany czterdziestym Prezydentem Stanów Zjednoczonych w 1981 roku od razu poprosił, żeby mu Pokój Wojenny pokazać.

Trzecią perspektywą jest wnętrze bombowca B-52, którego załoga otrzymuje absurdalny rozkaz od swoich przełożonych, a po jego wielokrotnym potwierdzeniu decyduje się za wszelką cenę wypełnić powierzoną misję. Bombowiec B-52 był w tamtym czasie pilnie strzeżoną tajemnicą wojskową, Kubrick dysponował tylko jednym zdjęciem samolotu. Mimo to, wraz ze scenografem Kenem Adamem udało im się odtworzyć wnętrze samolotu, zwanego Superfortecą, tak wiernie, że oboje byli przesłuchiwani przez CIA pod kątem działalności szpiegowskiej na rzecz komunistycznego wroga.

Filmu nie można było nakręcić w Stanach Zjednoczonych – nie przy panującej atmosferze społeczno-politycznej i nie przy dwumilionowym budżecie, który Kubrick zorganizował wraz z Columbia Pictures. Zdjęcia realizowano przez piętnaście tygodni w Wielkiej Brytanii, której klimat reżyser pokochał do tego stopnia, że po premierze postanowił osiąść tam z rodziną na stałe. Okres zdjęciowy zajął niecałe cztery miesiące, montaż – nad którym Kubrick pracował osobiście –  dwa razy dłużej. Wiele materiału źródłowego pozostało niewykorzystane, wśród nich zupełnie zwariowana, finałowa scena, w której Pokój Wojenny miał stać się areną bitwy na… torty (oglądający film niechże zwrócą uwagę na przygotowane pod tą okazje stoły zastawione słodkościami, widoczne w kadrach z „war roomu”). Kubrick uznał jednak, że był to pomysł zbyt groteskowy nawet jak na satyryczno-absurdalną formułę filmu, mnie pozostaje jedynie przyznać mu rację.

Teatr (nie)jednego aktora

W realizacji przedsięwzięcia wydatnie pomogły zatrudnione gwiazdy. Kubrick ponownie sięgnął po znane twarze, co okazało się strzałem w dziesiatkę. Peter Sellers, którego gaża wyniosła ponoć połowę budżetu filmu, zagrał w nim aż trzech bohaterów – tytułowego Doktora Strangelove – przytwierdzonego do wózka inwalidzkiego, cierpiącego na syndrom obcej ręki (która chce: albo udusić właściciela, albo wykonywać faszystowskie pozdrowienia) niemieckiego naukowca-nazistę o ponadprzeciętnej inteligencji i ignorancji dla życia ludzkiego; majora Lionela Mandrake – próbującego zapobiec realizacji szalonego planu żołnierza RAF-u oraz prezydenta USA, Merkina Muffleya – będącego oazą spokoju pośród szalonych naukowców i wojskowych. Wszystkie kreacje odegrane są co najmniej rewelacyjnie, dość powiedzieć, że sam za pierwszym razem miałem ogromne trudności z identyfikacją aktora, który w każdej roli nie tylko wygląda zupełnie inaczej, ale również posługuje się odmiennymi akcentami i dialektami. Sellers znajdował się w tak znakomitej dyspozycji, że reżyser – słynący już wtedy z apodyktycznej natury i skrupulatności w realizowaniu jego wizji każdej ze scen, pozwolił aktorowi na improwizowanie kwestii. Takiego „zaszczytu” nie dostąpił później żaden współpracujący z Mistrzem aktor, nawet Jack Nicholson. Kubrick decyzję o obsadzeniu Sellersa w trzech rolach uzasadniał faktem, że wygodniej jest wydać pieniądze na trzy świetnie zagrane przez niego postaci, niż szukać trzech świetnych aktorów dla każdej z powierzonych mu ról.

Oprócz Sellersa, wielką gwiazdą kina obsadzoną w produkcji jest George C. Scott – aktor tyleż wybitny, co „trudny w obsłudze” – słynący z krnąbrności w stosunku do jakichkolwiek poleceń otrzymywanych na planie. Wieść gminna niesie, że Kubrick okiełznał ciężki charakter Scotta za pomocą szachów – przed każdym dniem zdjęciowym miał proponować aktorowi partyjkę dla ustalenia hierarchii w pracy. Ponoć zawsze wygrywał, a Scott, pełen podziwu dla potęgi umysłowej szefa, na planie nie stwarzał żadnych problemów. Wcielił się w generała Buck’a Turgidnsona, jigonistycznego zwolennika wojny totalnej, silnie optującego za kontynuacją szalonego planu Rippera. Rola drugoplanowa, a jednak niezwykle istotna – wypowiedziane przez Scotta słowa o poświęceniu milionów istnień w nuklearnym kataklizmie zobrazowały światowej widowni surrealizm ludzkich zachowań w obliczu wojny. Olivier Stone miał określić tę wizję tak dalekiej obojętności decydentów wojskowych na los własnych obywateli, jako niezwykle inspirującą do głębokiej refleksji. Oczywiście nie był to pierwszy raz, kiedy Kubrick przełamywał owo społeczne tabu, wystarczy, że przypomnimy sobie „Ścieżki Chwały”, jednak jego wydźwięk warty jest odnotowania.

Podobnie jak świetna kreacja Slima Pickensa, który w roli dowódcy bombowca B-52, majora T.J. Konga wypada niezwykle przekonująco i poważnie. I znów, jest to w dużej mierze zasługa reżysera, który przez cały okres zdjęciowi nie zdradził Pickensowi, że gra w komedii, wymagając od niego pełnej powagi przed kamerą. Podobnie postąpił z George’em Scottem, a obaj panowie mieli po premierze pretensje do Kubricka, że zdobył się na czelność oszustwa wobec podwładnych artystów. Cel uświęcał jednak zastosowane środki, ponieważ najważniejszy wątek filmu – absurd i niedorzeczność wizji globalnego zniszczenia – został dzięki temu w całości przeniesiony na ekran.

Globalne panaceum

Film śmieszy, przerażając jednocześnie. Zestawia los ludzkości z problemem braku drobniaków na wykonanie jednego telefonu i prywatnej własności automatu z Coca-Colą. Ideologiczną wojnę i pompatyczność doniosłych haseł obdziera z farsy, ukazując skryty głęboko pod nią prymitywizm kilku obłąkanych jednostek, którym idiotyczny system wojskowy powierzył władzę. Dr Strangelove to film niezwykle mądry i całkiem idiotyczny zarazem. Stanowi popis aktorskich umiejętności znakomitych wykonawców, uzbrojonych przez dopieszczony, teatralny niemal scenariusz. W swojej kategorii jest osiągnięciem najwyższej jakości – jako komedia zapewnia doskonałą rozrywkę, ale również wywołuje poważną refleksję – czy to dzięki znakomicie rozpisanym dialogom, czy w finałowej, kulminacyjnej scenie, w której reżyser wspina się na szczyt absurdu rzucając go widzowi prosto w twarz.
Podobne musiały być uczucia targające jego twórcą, podczas całego tego szalonego okresu zimnej wojny nuklearnej. Znakomitością i największa tajemnicą Kubricka jest kunszt, z jakim potrafił on swoje lęki przelać na ekran w postać uniwersalnej historii, trafiającej do głów i serc milionów widzów na całym świecie.

Piąty film Kubricka to idealny przykład na to, jak kino potrafiło kiedyś uczyć i bawić zarazem. Jak pomagało w oswajaniu demonów rzeczywistości, nadając im bardziej namacalny wymiar. Czapki z głów należą się za sam pomysł na produkcję takiej ogólnoświatowej terapii przed lękiem nuklearnym. Aby oddać szacunek za poziom realizacji tego projektu – nie starczyłoby już ukłonów. Znamienne jest, że nieco wyprzedził on swoje czasy, przynajmniej jeżeli chodzi o podejście do tematu – chociaż inni mogą twierdzić, że walnie przyczynił się do ustanowienia powszechnego konsensusu, co do problemów nuklearnych świata. Jednak w swoim czasie, w 1964 roku – kiedy pierwsze postanowienia o proliferacji (ograniczeniu zasobów) broni masowego rażenia dopiero były podpisywane przez głównych graczy na arenie międzynarodowej, „Dr Strangelove” spotkał się ze sceptycyzmem krytyków, zwłaszcza w prasie nowojorskiej. Bohema z miasta Wielkiego Jabłka zawsze pałała dystansem w stosunku do dzieł Kubricka, sam reżyser niejednokrotnie w wywiadach zżymał się, że wszędzie otrzymuje pozytywne recenzje, poza własnym rodzinnym miastem. Warto będzie o tym wspomnieć przy okazji kolejnego epokowego dzieła, które czeka nas już w następnym odcinku FBK.
Na szczęście, widzowie zareagowali zainteresowaniem i przenieśli podnoszone przez Kubricka kwestie do własnych domów, na spotkania towarzyskie wśród znajomych oraz do miejsc pracy. Film wywołał kontrowersje, chociaż największą z nich była chyba próba ideologicznego przypięcia łatki rzekomym, komunistycznym intencjom artysty. Stanley odżegnywał się od tych oskarżeń, ale z perspektywy czasu jego słowa nie wymagają zacytowania – dzieło broni się bowiem samo i wypowiada bardzo wyraźnie.

Strangelove jest ostatnim czarno-białym dziełem Kubricka, ale niech to nie zniechęci żadnego z Czytelników. Jest też pierwszym, w którym reżyser porzucając racjonalność i naturalizm narracji filmowej, powędrował w nuty surrealistyczne, zahaczając o fantasmagorię. I zrobił to w niepowtarzalnym stylu. 95 minut prawdziwego Mistrzostwa, uprawianego przez najlepszego z fachowców. Koniecznie!

Box Office Note

Budżet: 1,8 mln $
Przychód (USA): 9.25 mln $
Różnica: 513%
Zysk netto: 5,65 mln $

Poprzedni odcinek: FBK $4 – Spartakus
Następny odcinek: FBK #6 – 2001: Odyseja kosmiczna
 Pozostałe odcinki FilmoBiografii Stanleya Kubricka.

0

0