Tolkienowskie Q&A 19 (w Dzień Czytania Tolkiena 2023)

W kolejny Dzień Czytania Tolkiena zachęcam Was do lektury jego twórczości, a także do zapoznania się z kolejną porcją pytań i odpowiedzi dotyczących jego twórczości. 🙂

Ostrzegam, że w tekście znajdują się informacje z dzieł J.R.R Tolkiena, które mogą stanowić spoilery (także w odniesieniu do adaptacji i ekranizacji jego twórczości)! 

Liczebność Balrogów

Kolejne pytanie w nawiązaniu do Upadku Gondolinu. Ilu było Barlogów? W jednej wersji Opowieści jest mowa nawet o kilkuset, ale to by nie była przesada? (pyta Iluvatar)

BT: A z drugiej strony w późniejszym okresie powstawania legendarium mamy z kolei daleko idące ograniczenie liczby Balrogów, bo w Pierścieniu Morgotha w przypisie do „Annałów Amanu”, a dokładniej do fragmentu o roku 1099, znajduje się notka Tolkiena, że Balrogów było co najwyżej od trzech do siedmiu… Czyli liczebność Balrogów przechodzi od jednej skrajności do drugiej, przy czym – jak pisze Christopher Tolkien w przypisie do „Opowieści o upadku Gondolinu” w drugiej części Księgi Zaginionych Opowieści, idzie za tym w parze zwiększenie ich potęgi. Bo w tej wersji upadku Gondolinu do której odwołuje się tu Iluvatar, w ataku na miasto biorą udział setki, jeśli nie tysiące, Balrogów – jest na przykład mowa o tym, że na grzbietach tych mechanicznych smoków, które wynalazł Melko, jadą setki Balrogów. Jednak nie są oni aż tak niebezpieczni jak na przykład Zguba Durina we Władcy Pierścieni, choć i tak bardzo groźni. Na przykład, w pewnym momencie w czasie szturmu klanu Roga ginie bardzo wielu Balrogów, przy czym pojawia się stwierdzenie, że nigdy wcześniej żaden Balrog nie zginął z ręki człowieka ani elfa. To akurat jest o tyle dziwne, że przecież były wcześniejsze walki z Melkiem i biorąc pod uwagę to jak Balrogowie ogólnie się sprawdzają w Gondolinie, trudno uwierzyć, żeby wcześniej mógł nie zginąć ani jeden. Później, gdy Ecthelion i Tuor szarżują na spory oddział orków i Balrogów, Tuor najpierw pokonuje trzech ważnych orków-dowódców, a potem Ecthelion zabija trzech Balrogów, a Tuor pięciu. A w czasie walk na Placu Króla wojownicy z królewskiego klanu pod przewodnictwem Turgona zabijają czterdziestu Balrogów.

Czyli ogólnie można odnieść wrażenie, że w jednym Gondolinie mogły zginąć setki Balrogów, a brać udział w ataku mogły nawet brać udział tysiące. (W Utraconej drodze jest też wzmianka o tym, że w jednym z ataków prowadzonych przez Glorunda, czyli Glaurunga, podczas innej bitwy brało udział tysiąc Balrogów). Oczywiście, najazd na Gondolin odbył się na olbrzymią skalę po długich przygotowaniach, Melkowi bardzo zależało na śmierci Turgona i zniszczeniu miasta, a Gondolimowie bronili się dzielnie, byli też wielkimi wojownikami, ale jednak do późniejszego obrazu Balrogów za bardzo to wszystko nie pasuje Trudno sobie na przykład wyobrazić, żeby skoro jeden elf i jeden człowiek, nawet wybitni wojownicy, zabili we dwójkę ośmiu Balrogów, całe królestwo krasnoludów nie było sobie w stanie poradzić z jednym.

Jednak gdyby przyjąć, że Balrogów było od trzech do siedmiu, ale za to nadzwyczajnie potężnych, to też trudno by różne rzeczy wyjaśnić. Na przykład, w opisie Wojny Gniewu jest taki fragment, że „wytępieni zostali Balrogowie, tak że ledwie kilku uciekło i skryło się w niedostępnych jaskiniach u korzeni ziemi” (przeł. Maria Skibniewska). Czyli zakładając maksymalną liczebność Balrogów jako siedmiu, wychodzi na to, że na początku Wojny Gniewu Balrogów było co najwyżej pięciu (bo Gothmog i ten z którym walczył Glorfindel zginęli w czasie upadku Gondolinu), ale przynajmniej trzech („kilku”) zdołało uciec. Nawet biorąc poprawkę na to, że autor tego stwierdzenia wewnątrz świata przedstawionego może nie wiedzieć ilu dokładnie i trochę to zawyżać, to nawet gdyby zbiegł tylko ten jeden, który pojawił się później w Khazad-dûmie, i ewentualnie jeszcze jeden, który całkiem gdzieś przepadł, to i tak trudno mówić, żeby Armia Valarów „wytępiła” Balrogów. Ogólnie mam wrażenie, że jeśli było tylko pięciu, to raczej trudno paru „zgubić” w trakcie, bo ich pokonanie powinno być priorytetem i powinien być wyznaczony ktoś, kto się na nich skupi. A gdyby było np. kilkudziesięciu, to jest to już bardziej prawdopodobne.

Poza tym jest ten problem, że przy takiej małej liczbie Balrogów trudno też zrozumieć, gdzie się podziali ci wszyscy upadli Majarowie… bo jednak na początku Melkor przeciągnął na swoją stronę bardzo wielu. A tutaj wychodzi na to, że w czasie wojen w Beleriandzie zostali na pewno tylko Sauron, Gothmog i maksymalnie sześciu innych Balrogów. Można spekulować, czy nie trzeba by tu doliczyć Thuringwethil (ale nie wiadomo tak naprawdę jakiego rodzaju istotą ona była), Carcharotha i Draugluina (ale też nie wiadomo, czy byli Majarami), Glaurunga (i potencjalnie innych smoków, ale znów – nie wiadomo czy w ogóle były Majarami, a nawet jeśli tak, to czy wszystkie, czy tylko niektóre) i Boldogów (czyli pomniejszych Majarów, którzy przybrali postać orków – ale, po raz kolejny, nie wiadomo, czy Tolkien zdecydowałby się na ten koncept, a nawet jeśli, to i tak wyjaśnia on tylko „zniknięcie” jedynie tych najmniej potężnych Majarów).

Dlatego biorąc to wszystko pod uwagę, jestem zdania, że Balrogów powinno być przynajmniej kilkudziesięciu, a maksymalnie pewnie z dwustu. Mam tu na myśli okres wojen w Beleriandzie, bo we wcześniejszych walkach Valarami, gdy jeszcze nie było orków, armie Melkora musiałyby się składać z samych Balrogów i innych Majarów. Czyli można sobie wyobrazić, że na przykład: do Melkora dołączyło kilka tysięcy Majarów, potem w walkach z Valarami zginęło tylu, że pozostało, dajmy na to, kilkuset. Z tych kilkuset około stu stało się Balrogami, kilkunastu/kilkudziesięciu pierwszymi smokami, a reszta Boldogami. Przy okazji: powstaniem smoków można tłumaczyć pewne zmniejszenie liczby Balrogów, bo moim zdaniem przynajmniej niektóre smoki były upadłymi Majarami w ciałach gadów (zwłaszcza Glaurung). A jeśli któryś Majar byłby w stanie stać się smokiem, to pewnie właśnie bardzo potężny Majar związany z ogniem. Czyli wcześniejszy Balrog. Ale jednak smoków nie było aż tak wiele, żeby wyjaśnić nagle zniknięcie kilkuset Balrogów…

Ożywione przedmioty

Ożywione przedmioty w Śródziemiu, ile dokładnie ich było? Czy wszystkie pierścienie władzy były „samoświadome” jak jedyny pierścień? Miecz którego używał Turin Turumbar był również samoświadomy, czy było więcej tego typu przedmiotów? (pyta DonMordon)

BT: Oprócz wymienionych przykładów jako takie potencjalne „ożywione” przedmioty przychodzą mi na myśl jeszcze „mówiąca” sakiewka trolla w Hobbicie, posągi strzegące bramy do wieży na Cirith Ungol (Wartownicy) oraz posągi Drúedainów opisane w Niedokończonych opowieściach. Pytanie, na ile te rzeczy naprawdę były „ożywione”, a jeśli tak, to w jaki sposób można to w obrębie legendarium wytłumaczyć. A „samoświadomość” to jeszcze inna kwestia, bo jeszcze trudniej wyjaśnić, jakie miałoby być jej źródło przy takich przedmiotach. To po kolei: w przypadku Pierścieni Władzy w jakimś sensie „samoświadomy” był tylko Jedyny Pierścień, dlatego, że tylko w niego Sauron przelał cząstkę swojej mocy. Czyli ta „samoświadomość” Pierścienia to jest de facto część Saurona, która jest odłączona i autonomiczna od reszty woli Saurona. A na inne Pierścienie Władzy moc Saurona działa pośrednio, przez Jedyny Pierścień.

Co do Gurthanga – niektórzy podają w wątpliwość to, czy w ogóle mamy tu do czynienia z przedmiotem ożywionym. Innymi słowy, chodzi tu o to, czy miecz naprawdę odpowiadał Túrinowi, czy Turambar tylko to sobie wyobrażał. Poza tym warto dodać, że ta opowieść jest nie tylko tekstem, który jest dostępny nam, ale „istnieje” też w ramach świata przedstawionego. Narn i Hîn Húrin, czyli Opowieść o Dzieciach Húrina, miał napisać człowiek imieniem Dírhavel, który zginął podczas najazdu Fëanorian na Przystanie Sirionu. Skąd jednak Dírhavel miałby wiedzieć, jak wyglądała ta scena, skoro nie było na miejscu żadnych świadków? (Także wcześniej w opowieści są momenty, które widział tylko Túrin, ale jednak można to wyjaśniać tak, że to on sam później komuś o tym opowiedział). Teoretycznie odpowiedź może brzmieć tak, że był przecież jeden świadek, ktoś kto musiał patrzeć na całe zło, które spadło na Túrina – Húrin na kamiennym tronie w Angbandzie. Ale czy Húrin chciałby potem opowiadać o tym wydarzeniu? Dlatego całkiem możliwe, że ta rozmowa z mieczem to tylko poetycka wizja Dírhavala. A nawet jeśli nie, to i tak Túrin mógł to sobie tylko wyobrazić.

Gdyby jednak założyć na chwilę, że Gurthang naprawdę wtedy ożył, to żeby to wyjaśnić, trzeba by się odwołać do tego, że Gurthang był wcześniej Anglachelem, mieczem wykutym przez Eöla z meteorytu. Wychodziłoby na to, że Eöl przelał w miecz jakąś złą wolę – w końcu w scenie w której Beleg wybiera ten miecz Meliana stwierdza, że „w tym mieczu jest złośliwość” (przeł. Maria Skibniewska). Ale czy Eöl jako elf miałby taką moc, żeby tak jak Sauron przelać cząstkę siebie w przedmiot, i to w taki sposób, żeby ta cząstka potem „żyła” sama z siebie?

Idąc dalej, mamy sakiewkę z Hobbita. To dość dziwny przypadek, bo trudno sobie wyobrazić, żeby jakaś potężna istota chciała przelewać cząstkę siebie w zwykły worek. Oczywiście, z punktu widzenia poza światem przedstawionym można to wyjaśnić po prostu tym, że na początku Hobbit nie miał być częścią legendarium, więc taki szczegół nie był ewenementem. Ale skoro teraz Hobbit w tym legendarium jest, pewnie można by próbować takiego wyjaśnienia, że po prostu Bilbowi wydawało się, że sakiewka mówi, a trolle tak naprawdę zauważyły go w inny sposób, albo że Bilbo dodał taki zabawny element, gdyby opowiadał o pojmaniu przez trolle hobbickim dzieciom, żeby rozładować atmosferę tego dość mrocznego etapu wyprawy (w końcu trolle zamierzały pożreć Bilba i krasnoludów). Problem z tego typu wyjaśnieniami polega na tym, że jeśli już zacznie się do nich odwoływać, nie wiadomo, gdzie przebiega granica, by je porzucić – czy np. kamienne olbrzymy w Górach Mglistych też można tak wyjaśnić, czy już nie? Po prostu jest ryzyko, że „odrzucimy” zbyt wiele.

Z kolei posągi na Cirith Ungol można wyjaśnić znacznie łatwiej – albo mamy tu do czynienia nie z żywymi przedmiotami, tylko z bardzo zaawansowanymi, wręcz „magicznymi”, urządzeniami (jak Drzwi Durina czy palantíry), albo w posągach mieszkają jakieś złowrogie istoty. Sauron jest w końcu Nekromantą, więc można sobie wyobrazić, że Wartownicy to tak naprawdę duchy w posągach. W końcu także Czarnoksiężnik z Angmaru potrafił nasłać upiory na Kurhanowe Wzgórza. Z Wartownikami może być podobnie.

Co do posągów Drúedainów: w Niedokończonych opowieściach jest historia pt. „Wierny Kamień”, której sednem jest to, że pewien Drúedain wybierając się w podróż postawił pod domostwem zaprzyjaźnionego Edaina figurę, zapewniając, że kamień ten będzie bronił jego rodziny. I rzeczywiście, gdy pewnej nocy pod dom podeszli dwaj orkowie, zamierzający podłożyć ogień, nie wiadomo skąd pojawił się Drúedain i jednego zabił a drugiego przegonił. Ugasił też ogień. Później gospodarz zauważył, że kamień zniknął. A gdy Drúedain powrócił, okazało się, że ma oparzenia. Tolkien wyjaśnił, że ta historia to ten sam motyw niezwykłej więzi twórcy z dziełem co w przypadku Saurona i Pierścienia oraz fundamentów Barad-dûr. Opowieść ta jest jednak przedstawiona jako jedna z legend krążących wśród Edainów, którzy sądzili, że Drúedainowie mają pewne magiczne zdolności. Nie wiadomo więc, czy naprawdę tak było. Ale nawet jeśli, to sprawę „ożycie” posągu znacznie łatwiej wyjaśnić niż np. mówiącą sakiewkę trolla, bo tutaj kamienna figura jest tylko narzędziem, przez które działa twórca, tyle że w „magiczny” sposób. Można to porównać do zdolności zmiennoskórych w Pieśni Lodu i Ognia.

Liczebność ludów Śródziemia

Czy w któryś z listów/ksiazek etc Tolkien pisał ile wynoszą potencjalne ilości ras? Np krasnoludy mam wrażenie że non stop są bliskie wyginięcia jak policzyć ilu są w stanie wystawić żołnierzy w Hobbicie. Inna sprawa że pewnie w świecie było ich więcej, tylko że Tolkien opisuje wąska cześć świata, co w sumie zawsze mnie we władcy irytowało bo nie wiadomo co się dzieje na wschodzie i północy srodziemia (pyta stachmtg)

BT: Z tego co wiem, nigdzie nie ma dokładnych liczebności. Jedynie w przypadku elfów w okresie przed Wielką Wędrówką i w jej trakcie istnieją bardzo szczegółowe wyliczenia (w kilku wersjach), znajdujące się w Naturze Śródziemia. Nie wiadomo jednak jak te liczby (o niektórych z nich pisałem w Tolkienowskim Q&A 18) przekładają się na liczebność elfów w tych okresach, w których rozgrywa się akcja większości opowieści. Co do krasnoludów – na pewno wiadomo tylko to, że – jak wspomina tutaj stachmtg – w Hobbicie na wezwanie Thorina przybyło pięciuset krasnoludów z Żelaznych Wzgórz. Jednak pojawia się także wzmianka, że Thorin miał wielu krewnych i z czasem przybywałyby kolejne oddziały. Po prostu tych pięciuset miało najbliżej. Możliwe nawet, że sam Dain miał pod swoimi rozkazami więcej wojowników, ale po prostu na szybko nie był w stanie poprowadzić wszystkich. W końcu wezwanie było zupełnie niespodziewane, a pora roku też nie sprzyjała przemieszczaniu się wojsk. Nie sądzę jednak, żeby gdyby Thorin czekał, dajmy na to, rok, przybyły dziesiątki tysięcy wojowników – raczej ogółem zebrałoby się maksymalnie kilka tysięcy. (Z drugiej strony, nie wykluczałbym, że w wojnie z orkami po zamordowaniu Thróra przez Azoga wzięły udział nawet dziesiątki tysięcy krasnoludów. Ale wówczas stawili się chyba praktycznie wszyscy zdolni do noszenia broni, i to ze wszystkich klanów, bo zabicie spadkobiercy najstarszego z siedmiu praojców i zbezczeszczenie jego ciała było niesłychaną zniewagą).

Gdybyśmy nawet dysponowali dokładną liczebnością wojsk, to w przypadku elfów i krasnoludów bardzo trudno byłoby z tego wyliczyć całą populację… w przypadku ludzi można zakładać, że proporcja będzie w miarę podobna jak w podobnych historycznych społeczeństwach, ale jednak demografia u elfów czy krasnoludów byłaby raczej zupełnie inna.

Wpływ Pierścieni Władzy na krasnoludów

Czy krasnoludy był odporne na działanie pierścieni czy tylko na wpływ Saurona poprzez pierścienie? (pyta DonMordon)

BT: Według Dodatku A we Władcy i „Pierścieni Władzy i Trzeciej Ery” w Silmarillionie Pierścienie nie miały na nich wpływu o tyle, że nie wydłużały im życia i nie zamieniłyby ich z czasem w upiory (co zresztą łączy się z tym pierwszym). Krasnoludów nie dałoby się też bezpośrednio zdominować. To wszystko wynikało z tego, że Aulë tworząc pierwszych krasnoludów wiedział, że jego dzieciom przyjdzie żyć w świecie, gdzie wpływy Melkora są ogromne, więc sprawił, że krasnoludowie są niezwykle wytrwali i trudni do złamania.

Czyli pewnie nawet krasnolud noszący Pierścień byłby w stanie się sprzeciwić rozkazowi Saurona noszącego Jedynego. Jednak noszenie Pierścieni sprawiało, że krasnoluda ogarniało pragnie bogactw i to tak przemożne, że żadna ilość złota by go nie zaspokoiła – opanowany nim krasnolud nieustannie chciałby więcej. A to jest chyba związane z tym, że Pierścienie Władzy zwiększają wcześniej istniejące zdolności posiadacza. Możliwe, że akurat ta „funkcja” nie została dodana potajemnie przez Saurona, tylko chcieli jej elficcy kowale, i dlatego działała ona także na krasnoludów. Ale to tylko takie spekulacje.

W każdym razie, ten pośredni wpływ Pierścieni był i tak korzystny dla Saurona. Być może dlatego niektórzy krasnoludowie walczyli po jego stronie w Wojnie Ostatniego Sojuszu – jest taki fragment, że w tej wojnie wszystkie rodzaje istot były podzielone pomiędzy obie strony, a tylko elfowie wszyscy walczyli przeciwko Sauronowi. Jeśli tak było, to ci krasnoludowie (prawdopodobnie z któregoś ze wschodnich klanów) nie walczyli dlatego, że Pierścień przekazany ich królowi go opanował, tylko właśnie z powodu tego pośredniego wpływu.

Balrog jako Władca Pierścieni

Czy balrog mógł zabrać pierścień Gandalfa i nad nim zapanować? (pyta DonMordon)

BT: Myślę, że jak najbardziej. W dodatku Zguba Durina byłby pewnie dość potężny, żeby zapanować nawet nad Jedynym Pierścieniem. Mam tu na myśli prawdziwe przejęcie władzy nad Pierścieniem – tak, że nawet podczas konfrontacji z samym Sauronem Pierścień byłby posłuszny nowemu właścicielowi, a nie Sauronowi. I tak naprawdę to takiego przejęcia bał się Sauron, a nie tego, że ktoś weźmie Pierścień i powie, że od teraz to on jest jego Władcą. Na przykład, Frodo nie miałby na to szans. Pierścień pozwalałby mu sądzić, że słucha jego poleceń, ale tylko do czasu – w liście 246 Tolkien opisuje, jaki byłby rozwój wypadków, gdyby w scenie w Komorach Ognia Gollum nie odebrałby Frodowi Pierścienia. Po prostu chwilę później dotarłyby tam Nazgûle i udawały, że są posłuszne woli Froda, ale tak naprawdę tak by go omotały, żeby nie zauważył, że wyprowadzają go jak najdalej od Szczelin Zagłady. A jakiś czas później przybyłby osobiście Sauron, a wtedy okazałoby się, kto tak naprawdę jest Władcą. Było jednak w Śródziemiu kilka osób, których Sauron się obawiał, bo nie był pewien, czy nie mają wystarczającej mocy, by przejąć Pierścień tak naprawdę. Byli nimi Galadriela, Elrond i Gandalf. Najwyraźniej Sauron bardzo obawiał się także, że mógłby tego dokonać Aragorn – ogólnie Sauron był przekonany, że Pierścień miał Aragon, i stąd przedwcześnie zaatakował Minas Tirith, nie chcąc dać mu czasu na zapanowanie nad Pierścieniem. Czyli wychodzi na to, że Pierścień mogliby przejąć: bardzo potężna elfka z Valinoru, która uczyła się od Meliany (Galadriela); potomek Elwingi, a więc także Meliany (Elrond); Majar i wysłannik Valarów (Gandalf); oraz daleki potomek brata-bliźniaka Elronda (Aragorn). A skoro tak, to myślę, że potężny Majar taki jak Balrog też byłby w stanie tego dokonać. Niektórzy fani uważają też, że Władcą mógłby także zostać Smaug, bo smoki także mogą pochodzić od Majarów. A jeśli Balrog mógłby władać Jedynym, to tym bardziej dowolnym z Trzech, Siedmiu i Dziewięciu.

Gandalf i Pierścień Ognia

Dlaczego Gandalf przegrał z balrogiem i z Sarumanem mając pierścień? (pyta DonMordon)

BT: Nie wiadomo, czy Gandalf w ogóle walczył wtedy z Sarumanem… bezpośrednio po tym, jak kończy się ich rozmowa, jest przeskok do tego, jak Gandalf zostaje zebrany na szczyt Orthanku. Mogło być po prostu tak, że Saruman dał znak i do komnaty wpadli strażnicy (w Isengardzie była załoga ludzi, więc nie musieliby się wcześniej ukrywać, żeby Gandalf od razu się nie zorientował, że Saruman zdradził). Gandalf mówi w końcu: „Zawlekli mnie na szczyt wieży i zostawili samego” (przeł. Maria Skibniewska; w oryginale „They took me and they set me on the pinnacle of Orthanc”), co sugeruje, że jacyś „oni”, czy to ludzie, czy to orkowie się wtedy pojawili. Wróg miał więc od razu przewagę liczebną, a poza tym Gandalf pewnie domyślał się już, że w Isengardzie zebrało się wielu zbrojnych. Nie miał więc większych szans na utorowanie sobie drogi siłą.

A co do walki z Balrogiem – ciekawe, czy Gandalf użył Pierścienia Ognia podczas konfrontacji na moście i czy użył go później w trakcie walki na Wieży Durina. Przypuszczam, że zwłaszcza taki Pierścień mógłby być sporą pomocą w starciu z upadłym Majarem ognia. Z drugiej jednak strony, nie jestem pewien, czy Gandalf chciałby ujawniać Pierścień. Sauron mógłby to wyczuć i zorientować się, gdzie jest jeden z Trzech. W każdym razie, bardziej prawdopodobne wydaje mi się użycie już w trakcie starcia na szczycie.

Saruman a Pierścień Ognia

Czemu Saruman nie zabrał pierścienia Gandalfowi? (pyta DonMordon)

BT: Jak wspomniałem przy poprzednim pytaniu, Gandalf pewnie zdawał sobie sprawę, że i tak nie uda mu się wydrzeć z Isengardu. A w takiej sytuacji tym bardziej nie chciałby ujawniać, że jest powiernikiem Pierścienia Ognia. Wszyscy inni (może poza Galadrielą i Elrondem) sądzili przecież, że ma go wciąż Círdan. Zresztą tak naprawdę mało kto wiedział, gdzie są ukryte Trzy Pierścienie – elfowie domyślali się, że po jednym mają Galadriela i Elrond, bo ich krainy, Lothlórien i Imladris, zachowały się w nieskażonym stanie, ale już samo to, że trzeci Pierścień miał Círdan w Szarych Przystaniach trudniej było odgadnąć. Nie wiadomo zresztą, czy Círdan kiedykolwiek używał swojego Pierścienia, by chronić Przystanie – możliwe, że nie, bo to jednak nie była kraina, gdzie więcej elfów mieszkało na stałe, tylko miejsce, gdzie jedni przygotowywali statki, a drudzy odpływali.

Wracając do Gandalfa: Powiernik jednego z Trzech może sprawić, że Pierścień jest niewidzialny dla wszystkich poza noszącymi inne Pierścienie (np. Frodo widział Pierścień Galadrieli, ale sam już nie), a Gandalf najwyraźniej robił tak przez cały czas. Tak więc Saruman pewnie nawet się nie domyślał, że ma jeden z Trzech na wyciągnięcie ręki. Gdyby wiedział, to bez wątpienia spróbowałby go odebrać. A wtedy zastąpiłby ten swój udawany Pierścień Władzy, który nosił na pokaz (nazywał się też Sarumanem Twórcą Pierścieni), jednym z prawdziwych, i to jednym z tych Trzech, które wykuł Celebrimbor, a których nigdy nie dotknął nawet Sauron.

0

0