Tolkienowskie Q&A 5 (część pierwsza)

Po długiej przerwie wraca Tolkienowskie Q&A. Gdy pod koniec listopada 2020 roku zapowiadałem jego piątą edycję, nie przypuszczałem, że na odpowiedzi trzeba będzie czekać aż tyle. Niestety, stało się inaczej, czego głowną przyczyną były moje problemy natury sprzętowej. Jednak teraz seria wreszcie może zostać wznowiona. Sądzę, że warto na wstępie wyjaśnić, że chociaż pierwotnie zakładałem, że od piątej edycji odcinki będą ukazywały się rzadziej, bo raz na miesiąc, ale za to regularnie, zdecydowałem, że ta edycja będzie jednak składała się z kilku wpisów, które będą pojawiały się częściej. Po prostu uznałem, że osoby, które zadały pytania i tak czekają na odpowiedź zbyt długo. Na piątą serię będą składały się pytania, które do tej pory pojawiły się w komentarzach. Oczywiście, przez cały czas czekam na kolejne, i zachęcam do ich zadawania, jednak te, które dopiero nadejdą, trafią do puli kolejnych edycji – comiesięcznych i składających się z jednego odcinka, w którym prawdopodobnie odpowiem na 8-10 pytań. To powiedziawszy, mogę zaprosić Was do lektury nowego odcinka, w którym odpowiem na dziewięć pytań. Wspomnę również, że w tym miesiącu będziemy obchodzić Dzień Czytania Tolkiena, który przypada 25 marca. – Bluetiger

Pochodzenie Aragorna od Elrosa

Czy Aragorn był spokrewniony z Elrondem, co za tym idzie z Arweną? Z tego co pamiętam pochodził w linii prostej od Elendila, który nie był bezpośrednio spokrewniony z linią Elrosa. (pyta TRON)

BT: Tak – Aragorn pochodził od bliźniaczego brata Elronda, Elrosa. Jako pół-elfowie bracia otrzymali możliwość wyboru, do którego z dwóch pokoleń Dzieci Ilúvatara mają zostać zaliczeni. Elrond zdecydował, że zostanie jednym z Eldarów, podczas gdy Elros postanowił, że będzie śmiertelnym człowiekiem. Później został pierwszym królem Númenoru i panował jako Tar-Minyatur. Najstarszym dzieckiem jego prawnuka i czwartego króla wyspy, Tar-Elendila, była córka – Silmariëna. Jednak następcą tronu został jej młodszy brat, który panował pod imieniem Tar-Meneldur (dopiero szósty król, Tar-Aldarion, ustanowił w Númenorze absolutną primogeniturę). Pominięta księżniczka miała syna, który został kreowany pierwszym księciem Andúnië. W ten sposób powstał ród, który odegrał istotną rolę w historii Númenoru i Śródziemia – Elendil był synem ostatniego, osiemnastego władcy Andúnië, Amandila. A od Elendila wywodziły się królewskie dynastie Gondoru (potomkowie Anáriona) i Arnoru (potomkowie Isildura). Aragorn był dziedzicem obu tych gałęzi.

Dzieje Narsila

Jak Narsil znalazł się w posiadaniu Numenorejczyków. Został przecież wykuty przez kowala Telchara jeszcze w pierwszej erze. Czy wiadomo jakie były późniejsze losy miecza? (pyta Tutt)

BT: Z tego co wiem, nie zostało to nigdy wyjaśnione. Jednak spoglądając na dzieje innych podobnych artefaktów, można przypuszczać, że Númenorejczycy (a raczej ich przodkowie Edainowie) otrzymali miecz za pośrednictwem elfów. Tak było na przykład z Pierścieniem Barahira, Smoczym Hełmem Dor-Lóminu (który również wyszedł spod ręki Telchara) czy Aranrúthem, mieczem Thingola. Być może Narsil pierwotnie był przechowywany w zbrojowni któregoś z elfickich władców. Podejrzewam, że był nim Thingol. Jeśli tak było, to prawdopodobna dalsza droga miecza staje się jasna – po Thingolu odziedziczył go wnuk, Dior (syn Berena i Lúthien), a potem razem z córką Diora, Elwingą, trafił do Przystani Sirionu, gdzie znaleźli schronienie mieszkańcy Doriathu, którzy uszli z najazdu synów Fëanora. Z kolei Elwinga przekazała go swojemu synowi, Elrosowi, pierwszemu królowi Númenoru. A skoro miecz nie przepadł podczas zagłady wyspy (jak np. Aranrúth, oręż władców), musiał wcześniej trafić do rodu książąt Andúnië, którzy – jak wspomniałem w odpowiedzi na pierwsze pytanie w tym odcinku – pochodzili od Silmariëny, córki czwartego monarchy. Wiemy, że król Tar-Elendil przekazał jej m.in. Pierścień Barahira, więc z Narsilem mogło być podobnie. Oczywiście istnieje również możliwość, że miecz przekazał książętom Andúnië któryś z późniejszych władców – członkowie tego rodu cieszyli się poważaniem i zasiadali w królewskiej radzie.

Orły a wyprawa do Mordoru

Dlaczego Gandalf nie poleciał na orłach, żeby zniszczyć pierścień? (pyta tak)

BT: Moje przypuszczenia związane z tym tematem znalazły się w odpowiedzi na pierwsze pytanie w czwartym odcinku Tolkienowskiego Q&A 4, i to właśnie tam odsyłam wszystkich zainteresowanych.

Tytuły tomów w rozmowie bohaterów

W filmowej trylogii, nazwa tomu/dwóch ksiąg pojawia się w rozmowie bohaterów; tak samo jak i w książce. Jednak czemu zwrot „Władca Pierścienia” pojawia się tylko (mogę się mylić) trzy razy? 2. razy u Elronda, najpierw mówi to Sam, potem Gandalf go poprawia, mówiąc, że to Sauron jest jego władcą; i drugi raz na moment przed zniszczeniem. (pyta Gambit99)

BT: Nie sądzę, żeby miało to jakieś szczególne znaczenie.

Tytuł „Władca Pierścieni”

I pytanie nr 2, które de facto wynika z pierwszego: dlaczego Władca Pierścienia ostatecznie został nazwany tak, a nie inaczej? Przecież jest to książka o zniszczeniu pierścienia przez Hobbitów, a wszystkich informacji o Sauronie dowiadujemy się z drugiej ręki. (pyta Gambit99)

BT: Gdy się nad tym zastanawiałem, przyszła mi do głowy taka myśl: tytuł oczywiście odnosi się do Saurona (zresztą w tytule istniejącej wewnątrz świata przedstawionego książki napisanej przez Froda jest to rozwinięte do Upadek Władcy Pierścieni i Powrót Króla), jednak można go też interpretować w inny sposób. W powieści widzimy szereg postaci (Frodo, Sam, Gandalf, Galadriela, Boromir, Faramir, Gollum, Saruman, itd.), które muszą zmierzyć się z pokusą ogłoszenia się Władcą Pierścieni. Niektóre wychodzą z tej próby obronną ręką, inne upadają. Z pewnego punktu widzenia można to uznać za centralny konflikt dzieła Tolkiena. I wreszcie, „Władcą Pierścieni” może być też nazwany Jedyny Pierścień, który rządzi Trzema, Siedmioma i Dziewięcioma.

Tom Bombadil zakłada Pierścień

Dlaczego Tom Bombadil założył Jedyny Pierścień? (pyta Sandman)

BT: Podobnie jak większość spraw związanych z tą postacią, założenie Pierścienia przez Toma Bombadila pozostaje czymś zagadkowym. To powiedziawszy, mam pewne przypuszczenia co do narracyjnej roli tego zdarzenia. Być może Tolkien chciał przez to pokazać, że Jedyny Pierścień (a co za tym idzie, Sauron) nie jest wszechpotężny. Do tej pory hobbici (i czytający powieść) mogą odnieść wrażenie, że siły zła mają ogromną przewagę – Nazgûle wydają się wszechobecne, Gandalf nie zjawił się w umówionym terminie i nie wiadomo co się z nim stało, nawet przyroda – w Starym Lesie – obraca się przeciwko bohaterom. A tutaj autor pokazuje nam postać, nad którą Pierścień najwyraźniej nie ma władzy – Bombadil nie znika, gdy wkłada go na palec. Co więcej, na moment sprawia, że to Pierścień staje się niewidzialny. Okazuje się, że są na świecie siły, nad którymi Sauron nie ma władzy. Przypomina mi to również fragment Powrotu króla, w którym Sam Gamgee podczas wędrówki przez Mordor spogląda na gwiazdę:

W oddali na zachodzie nad Ephel Dúath nocne niebo wciąż jeszcze szarzało blado. W tej stronie, wysoko nad sterczącym szczytem górskim, biała gwiazda wyjrzała właśnie spośród rozdartych chmur. Gdy ją tak ujrzał, zagubiony w przeklętym wrogim kraju, wzruszyło go jej piękno a nadzieja wstąpiła znów w jego serce. Jak chłodny, jasny płomień olśniła go bowiem nagle myśl, że bądź co bądź Cień jest czymś małym i przemijającym; istnieje światło i piękno, którego nigdy nie dosięgnie.
—Władca Pierścieni, Księga VI, Rozdział 2, „Kraina Cienia” (przeł. Maria Skibniewska)—

Rekomendacje książek o Tolkienie

Jakie są według Ciebie najlepsze książki o twórczości Tolkiena oraz o nim samym. (pyta Donmordon)

BT: Na pewno polecam książki Toma Shippeya – Drogę do Śródziemia i J.R.R. Tolkien. Pisarz stulecia (ta druga jest zapewne bardziej dostępna w języku polskim, bo w 2019 roku pojawiła się nowa edycja). Pisarzowi stulecia poświęciłem artykuł z sierpnia 2019, więc tutaj jedynie wspomnę, że autor opowiada w niej m.in. o tym, w jaki sposób filologiczne zainteresowania Tolkiena (wśród których istotne miejsce zajmują literatura staroangielska i staronordyjska) stały się dla niego źródłem inspiracji przy tworzeniu legendarium. Warto również sięgnąć po książkę Johna Gartha Tolkien i pierwsza wojna światowa – której polskie wydanie miało miejsce w roku 2020 (napisałem jego recenzję), więc nie powinno być problemów z dostępnością. Oprócz młodości Tolkiena i jego wojennych doświadczeń jest tam również opisana początkowa faza tworzenia mitologii (te wczesne wersje opowieści z Pierwszej Ery znalazły się później w Księdze Zaginionych Opowieści). Książek o Tolkienie, które warto przeczytać jest bardzo wiele, i nie wykluczam, że w przyszłości będę polecał i przybliżał czytającym FSGK kolejne z nich. W tym miejscu wymienię jeszcze Atlas Śródziemia Karen Wynn Fonstad oraz Odkrywanie Hobbita J.R.R. Tolkiena Coreya Olsena. Jeśli chodzi o życie pisarza, można sięgnąć po biografię autorstwa Humphreya Carpentera, przy czym warto pamiętać, że późniejsze odkrycia wykazały, że niektóre zawarte tam informacje są błędne (pisze o tym m.in. Garth). Warto też zapoznać się z listami wydanymi w zbiorze pod redakcją Carpentera i Christophera Tolkiena.

Wymieniłem tu książki, które miały polskie wydania (choć niektóre są obecnie trudno dostępne, bo od dawna nie było wznowień), ale jest też wiele takich, które jak dotąd się tego nie doczekały – np. ubiegłoroczna The Worlds of J.R.R. Tolkien. The Places that Inspired Middle-earth (której na razie nie czytałem, ale mam zamiar) czy A Brief History of The Hobbit Johna D. Rateliffa (książka zawiera wcześniejsze wersje rozdziałów Hobbita z komentarzami). Są też książki, które wprawdzie nie są bezpośrednio poświęcone twórczości Tolkiena, jednak bardzo pomagają w lepszym zrozumieniu jej inspiracji (np. związane z literaturą staroangielską czy mitologią nordyjską). Ale to już inny temat. Dodam jeszcze, że jeśli ktoś chce zacząć zagłębiać się w „tolkienistykę” i poznawać źródła Tolkiena, moim zdaniem dobrym początkiem jest któraś z książek Shippeya. Przy czym po lekturze jednej lepiej sięgnąć najpierw po inne tytuły, a dopiero później wrócić do drugiej – z tego powodu, że zagadnienia poruszane w Drodze do Śródziemia i Pisarzu stulecia w części się pokrywają.

Tolkien i język fiński

Ostatnio czytałem, że Tolkien w wieku 20 lat nauczył się języka fińskiego tylko po to by przeczytać Kalevalę w oryginalnym języku. Czy to prawda? A jeśli tak, to jakie inspiracje „wyciągnął” z tego eposu? (pyta Gambit99)

BT: W biografii Tolkiena pióra Humphreya Carpentera, a dokładniej w rozdziale piątym części II tej książki, natrafiłem na stwierdzenie, że Tolkien nigdy nie opanował fińskiego w stopniu, który pozwalałby mu na to, by „przedrzeć się przez całą Kalevalę w oryginale” (przeł. Agnieszka Sylwanowicz). Jednak rzeczywiście zaczął uczyć się tego języka w trakcie studiów – czyli mniej więcej w tym wieku, który podany został w pytaniu. Nie ulega wątpliwości, że nigdy nie stał się takim znawcą fińskiego jak staroangielskiego czy staronordyjskiego, jednak poznał go na tyle dobrze, by stał się on dla niego źródłem inspiracji przy tworzeniu jednego z języków elfickich, quenejskiego. Jeśli zaś chodzi o wpływy samej Kalevali na twórczość Tolkiena, to trzeba tu przede wszystkim wymienić tragiczne dzieje Kullervo jako jedno ze źródeł losów Túrina Turambara. Tolkien napisał również własną wersję tej historii z Kalevali, która w roku 2015 roku została wydana w książce Opowieść o Kullervo pod redakcją Verlyn Flieger.

Życzenia Celeborna

Co miał na myśli Celeborn mówiąc do Aragorna żeby ten miał więcej szczęścia i zatrzymał swój skarb do końca? (pyta Elu) [Chodzi tu o słowa, które padają w księdze VI Władcy Pierścieni w scenie pożegnania Galadrieli i Celeborna z Aragornem – przyp. BT].

BT: Myślę, że Celeborn ma tu na myśli swoją wnuczkę, Arwenę. Celeborn wie, że przeznaczenie elfów i ludzi jest inne, a teraz, gdy Arwena podjęła już decyzję, że zostanie śmiertelniczką, nigdy nie popłynie do Valinoru, gdzie elfowie będą przebywali aż do końca świata – Gwiazda Wieczorna umrze, a jej dusza opuści Ardę i uda się tam, gdzie dusze innych ludzi, w tym Aragorna. W ten sposób Aragorn będzie z żoną aż do końca świata, a Celeborn nie spotka wnuczki, chyba że już na nowej Ardzie.

0

0