Polska anarchia (Paweł Jasienica)

O tym, jak wielce sobie cenię eseje historyczne Pawła Jasienicy, wspominałem już przy kilku okazjach. I chyba nie jestem w tym odosobniony, bo jeszcze całkiem nie tak dawno (tj. w późnym PRL-u) wielką trylogię Jasienicy, czyli „Polskę Piastów”, „Polskę Jagiellonów” oraz „Rzeczpospolitą Obojga Narodów”, znaleźć można było w biblioteczkach większości wykształconych Polaków. Jego eseje o losach naszego państwa, choć nieoszczędzone od wpływów cenzury, prezentowały zupełnie inne spojrzenie od oficjalnej, marksistowskiej interpretacji dziejów. Jasienica kładł więc spory nacisk na rolę jednostek (wbrew doktrynie o nieuchronności praw historii), krytykując Kościół w jednym okresie, dostrzegał zarazem jego państwowotwórczą rolę w innym, a wreszcie zupełnie wyłamywał się z oficjalnej propagandy, gdy szło o rozrachunek z polską szlachtą. I choć taka „Polska Piastów” mocno się zdezaktualizowała (przez ponad pół wieku archeologia oraz historiografia zweryfikowały wiele wcześniejszych domniemań i spekulacji), to nadal warto po jego eseje sięgać.

A szczególnie warto jest sięgnąć po eseje poświęcone wczesnym czasom nowożytnym. I właśnie o tym okresie i o polskiej szlachcie, czy raczej o rzekomo wrodzonym jej instynkcie anarchii traktuje książka „Polska anarchia” wydana w ramach wznowienia dzieł historyka przez wydawnictwo Prószyński i S-ka. Od razu powinienem wspomnieć, że wszyscy, którzy czytali „Rzeczpospolitą Obojga Narodów” znajdą tu powtórzenie niektórych wcześniejszych tez, choć obudowanych zupełnie nowymi argumentami. No, może nie nowymi, a wcześniejszymi, bo gwoli ścisłości to książka powstała jeszcze przed RON, acz wydana została dopiero w 1988. Potem zaś przyszedł dość długi okres sporu o prawa autorskie do dzieł Jasienicy (gdy wyszło na jaw, że druga żona pisarza była podstawioną przez SB agentką, która weszła z Jasienicą w związek z powodów tylko i wyłącznie „zawodowych”), skutkiem czego nawet wielbiciele twórczości historyka nie mieli okazji się z nią zapoznać. A warto!

„Polska anarchia” to esej liczący ok. 200 stron, poszukujący odpowiedzi na jedno tylko pytanie. Co stało za pogrążeniem się Rzeczypospolitej w kompletnej anarchii? Czy wrodzona u Polaków pogarda dla władzy i warcholstwo? Historyk uważa tę tezę za błędną, podając szereg dowodów na rozsądek i duch umiarkowania cechujący polską szlachtę. Nawet w najczarniejszej spośród polskich tradycji – to jest liberum veto – ustępowali Polacy Litwinom i Rusinom. Pobłażliwość dla zdrajców, jaka cechowała szlachtę, też nie była w skali europejskiej niczym nadzwyczajnym – tu Jasienica porównuje losy Hieronima Radziejowskiego i Kondeusza Wielkiego.

Jako zwolennik wielkiej roli jednostek oraz przypadku, Jasienica wskazuje raczej na szereg błędów, które rozpoczęły się jeszcze za panowania Zygmunta Augusta. Brak energii króla przygniecionego osobistymi tragediami to jedno. Zlękniona szlachta, która zanadto zabezpieczyła swe wolności artykułami henrykowskimi to drugie. Latyfundyzacja Ukrainy i ogrom majątków magnackich to trzecie. A wreszcie kontrreformacja, która w kluczowym momencie doprowadziła do rozdźwięku pomiędzy pragnącymi wzmocnienia władzy królewskiej Wazami, a skłonną się temu przychylić, ale protestancką średnią szlachtą – to czwarty i ostatni gwóźdź do trumny Rzeczypospolitej. Kontrreformacji poświęca pisarz chyba najwięcej miejsca. Przez „Polską anarchię” bardzo mocno przebija się jednocześnie podziw Jasienicy wobec sprawności i inteligencji jezuitów, jak również autentyczne przekonanie, że to właśnie oni pogrzebali ostatnią szansę na reformę państwa. Powstania kozackie, potop szwedzki czy w końcu wielka wojna północna (w której Rzeczpospolita udziału nie brała, ale została przez wszystkie strony złupiona), były tylko następstwami wcześniejszych zaniechań, a zaniechania te były skutkiem religijnego jątrzenia i podporządkowania interesu państwa interesom wiary. Gdzieś na marginesie rozprawy z kontrreformacją Paweł Jasienica daje też wyraz pewnej frustracji, iż przyprawiono nam pod koniec wieku XVII, a w szczególności w wieku XVIII, gębę bigotów i obskurantów. Historyk rozważa przyczyny czarnego PR-u, jaki miała wówczas Polska. Bo to rzecz wręcz nieprawdopodobna. Otóż istotnie, obywatele Rzeczpospolitej byli z roku na rok coraz mniej tolerancyjni, i winni wstydzić się przed swymi ojcami i dziadami… ale pochylanie się nad ekscesami religijnymi w Polsce przez dwory pruski, moskiewski, francuski czy nawet angielski zakrawało na paranoję. Toż – jak świetnie wylicza Jasienica – nawet ta zatruta wirusem religijnej nietolerancji Rzeczpospolita nadal była państwem bardziej znośnym do życia dla przedstawicieli różnych konfesji, niż większa część Europy. Nie chcę tu zdradzać konkluzji do jakiej doszedł autor, ale zaręczam, że jest ciekawa.

Z tezami formułowanymi przez Jasienicę można się czasem spotkać w publicystyce historycznej, ale rzadko bywają one tak dobrze uargumentowane i tak bogato zilustrowane jak w „Polskiej anarchii”. Owszem, przeciętny uczeń liceum na lekcji historii usłyszy zapewne o ogromnych majątkach magnackich i o rozwiązywaniu sejmików czy sejmów, ale czy będzie miał okazję poznać tak barwne opisy realiów życia w magnackich ordynacjach, jak u Jasienicy? Rzadko też usłyszymy, że wielu magnatów doskonale zdawało sobie sprawę z postępującego w Rzeczypospolitej nieporządku i nawet pragnęło go odwrócić, ale realia współzawodnictwa z innymi wielkimi rodami pchały ich do dalszej anarchizacji państwa.

I dlatego warto po „Polską anarchię” sięgnąć. Nawet jeśli ktoś się ze wszystkimi tezami pisarza nie zgadza. Ja na przykład uważam, że zanadto znęca się on nad biednym Zygmuntem Augustem, a i Zygmuntowi III Wazie (którego sam nie lubię) wbija jedną czy dwie szpile za dużo. Mam też wrażenie, że chwilami autor przecenia jednak znaczenie jednostek, lekceważąc geopolitykę. Ale cała książka jest napisana w sposób tak piękny, tak barwny językowo, tak bogaty w fakty i ciekawostki, że każdy, kto interesuje się historią Polski, winien po tę pozycję sięgnąć. Rekomenduję!

0

0