Diuna (1984)

Początek to najdelikatniejsza chwila. Wiedz zatem, że jest rok 2020. W tym czasie na ekrany kin ma trafić ekranizacja Diuny Franka Herberta stworzona przez Denisa Villeneuve’a. Wiedz, że jest to film z dawna wyczekiwany. Wiedz także, że w roku tym DaeL postanowił obejrzeć jeszcze raz film sprzed lat trzydziestu sześciu – adaptację Diuny stworzoną przez Davida Lyncha.

Na papierze wszystko wyglądało fantastycznie. Po fiasku jakim była próba ekranizacji książki Herberta przez awangardowego reżysera Alejeandro Jodorowsky’ego (o filmie opisującym kulisy tego przedsięwzięcia możecie przeczytać w tekście Crowleya), Diuna zaistniała w świadomości hollywoodzkich producentów. Na początku nikt nie chciał jednak wyłożyć pieniędzy potrzebnych na realizację dzieła tak monumentalnego. Wszystko zmieniły wyprodukowane poza systemem studyjnym Gwiezdne Wojny. Zachwycony ich sukcesem Włoch Dino De Laurentis postanowił powtórzyć wyczyn Lucasa i zgarnął prawa do bestsellerowej książki. Do realizacji filmu przymierzano Ridleya Scotta, ale pewne opóźnienia w produkcji oraz inne plany reżysera uniemożliwiły mu pracę nad Diuną. De Laurentis nie spoczął jednak na laurach, ale ściągnął Davida Lyncha – fenomenalnego młodego reżysera z ciągotkami do surrealizmu. Ale postać reżysera to jeszcze nic w zestawieniu z naszpikowaną gwiazdami obsadą. W rolę Paula Atrydy wcielił się ulubieniec Lyncha – stosunkowo nieznany Kyle MacLachlan. W pozostałych rolach widzieliśmy już jednak same gwiazdy. Księcia Leto miał odtworzyć Jurgen Prochnow, Gurneyem Halleckiem został Patrick Stewart, doktorem Kynesem Max von Sydow, a w rolę Feyda Rauthy Harkonnena wcielił się… Sting.

Zestawmy to wszystko do kupy. Mamy jedną z najlepszych książek science-fiction w historii (moim zdaniem zdecydowanie najlepszą), pełną skomplikowanych intryg politycznych i psychodelicznego mesjanizmu. Mamy jednego z najbardziej utalentowanych młodych reżyserów… z ciągotkami do ukazywania psychodelicznych scen w swoich filmach. Mamy napakowaną gwiazdami obsadę. Mamy sporo pozostałości po Diune Jodorowsky’ego – na czele z projektami Gigera i Moebiusa. Owszem, wprost ich nie można używać, ale przepływ pomysłów dało się potem zobaczyć w dekoracjach. Mamy nawet fantastyczny motyw przewodni i autentyczne pragnienie stworzenia „Gwiezdnych Wojen dla dorosłych” – jak nazywano ten film w fazie produkcji.

Co mogło pójść nie tak? Bardzo wiele. Aby to zrozumieć należy nakreślić skalę opowieści. Akcja Diuny toczy się w odległej przyszłości, w której ludzkość – po wojnie ze sztuczną inteligencją – odrzuciła pragnienie „stworzenia maszyny na obraz i podobieństwo ludzkiego umysłu”. Stosunki społeczne cofnęły się do feudalizmu. Ale był to feudalizm nietypowy, oparty nie tylko na władzy panów feudalnych biorących w lenno planety, ale również na zupełnie nowych siłach. By zastąpić komputery, powstały szkoły ludzkiej myśli. Mentaci trenowali się w logice i kalkulacjach. Siostry Bene Gesserit w metodach wpływu i niemal nadludzkiej kontroli nad ciałem. Nawigatorowie Gildii, zmutowani przez tysiące lat, zdołali zaginać przestrzeń umożliwiając podróże międzygwiezdne. Wszyscy oni (a szczególnie Bene Gesserit i Gildia) uzależnieni są od jednej substancji. Melanżu, nazywanego też przyprawą. Melanż występuje wyłącznie na jednej planecie – pustynnej Arrakis, zwanej Diuną. (Jeśli uzależnienie od melanżu przypomina Wam uzależnienie od ropy naftowej, a Arrakis kojarzy się z wymową nazwy Irak po angielsku, to możecie być całkiem blisko jednego ze sposobów odczytania książki).

Wydarzeniem, które popycha akcję do przodu jest oddanie przez Cesarza Padyszacha Szaddama IV Diuny księciu Leto Atrydzie. Ten gest, z pozoru będący wielkim zaszczytem, jest tak naprawdę początkiem wielowątkowej intrygi, która ma przynieść zagładę popularnemu rodowi, który mógłby zagrozić cesarskiej pozycji. Ale aby zachować czyste ręce, Szaddam IV wykorzysta odwiecznych wrogów Atrydów – Harkonnenów. Książka Herberta podzielona jest na dwie bardzo wyraźne części. Pierwsza opowiada o przybyciu Atrydów na Arrakis, o spiskach, pułapkach, zamachach – swoistej Grze o tron. Pozwala poznać książęcego syna – Paula i jego matkę – Bene Gesserit Jessicę. Pokazuje zagrożenia jakie niesie ze sobą Diuna – na czele z Szej-huludami, liczącymi kilkaset metrów długości potężnymi czerwiami żyjącymi pod piaskiem. To właśnie w pierwszej części natrafiamy na ślady fałszywej religii zaszczepionej przez siostry Bene Gesserit tubylcom – Fremenom. Ale czy na planecie przesiąkniętej substancją poszerzającą świadomość, jakakolwiek religia może być fałszywa? Mały spoiler do liczącej 55 lat książki – w połowie powieści dochodzi do upadku rodu Atrydów, a cały styl narracji ulega zmianie. W tej części powieści pałacowe intrygi zastępuje walka o przetrwanie, a potem kompletnie psychodeliczny odjazd w stronę mesjanizmu. No i wojna.

Prawdziwie kolosalna opowieść. Nic dziwnego, że podejmując się jej ekranizacji, David Lynch umówił się z Dino De Laurentisem na serię trzech filmów. Nic dziwnego, że na trylogię nastawiła się obsada i że trylogię zakładał scenariusz. Szkoda tylko, że producent w połowie prac nad filmem zmienił zdanie, kompletnie marginalizując reżysera, odbierając mu fundusze i prawo dokonywania montażu. W rezultacie Diuna to film… zmaltretowany. David Lynch ma do niego taki sam stosunek jak jego imiennik – David Fincher ma do Obcego 3. Technicznie rzecz biorąc to nawet nie jest jego film. To dzieło zawierające pojedyncze sceny zrodzone w jego wyobraźni, ale poskładane do kupy przez kogoś innego, do tego w sposób nieumiejętny. Są w Diunie fragmenty cudowne, które chce się oglądać w nieskończoność, a jednak cały film jest wyjątkowo męczący. Mało co trzyma się tu kupy, niewiele tonów i motywów wybrzmiewa w należyty sposób, a relacje pomiędzy postaciami pojawiają się praktycznie znikąd. Z tego powodu Diuna osiąga dwa efekty na pozór przeciwstawne – z jednej strony gna na złamanie karku, z drugiej niemiłosiernie się dłuży.

Ogólne wrażenie dysonansu podkreślają jeszcze efekty specjalne. Scenografia i kostiumy w większości wypadków zdają egzamin. To samo tyczy się większości efektów praktycznych (choć nie wszystkich). Ale tam, gdzie efekty nakładano w postprodukcji, powstały w połowie lat 80. film wygląda na starszy o trzy dekady. Gwoli przypomnienia – Odyseja Kosmiczna 2001 powstała w 1968, a Gwiezdne Wojny w 1977. Nic, co zobaczycie w Diunie, nie może równać się z tymi filmami.

Gwoli ścisłości Lyncha tak zupełnie rozgrzeszyć nie można. On też podjął kilka dziwacznych decyzji, takich jak na przykład zastąpienie metod walki Bene Gesserit jakimś dodatkowym wątkiem dotyczącym broni sonicznej. Fatalnie wypadło też prezentowanie myśli wszystkich postaci. W książce Herberta narrator jest trzecioosobowy i wszechwiedzący, na dodatek podpowiada nam co chwilę co tam sobie kombinuje każda z postaci uczestniczących w scenie, niejednokrotnie podkręcając w ten sposób napięcie (zwłaszcza, gdy ludzie spiskują przeciw sobie). Lynch niestety nie znalazł sposobu na zaprezentowanie tych myśli innego niż… po prostu dogranie ich z offu. To powiedziawszy – wszystkie problemy wynikające z reżyserii blakną w zetknięciu z tym, co filmowi zrobił jego producent. Diuna Lyncha umarła, pożarta przez piaski pustyni. Ale jak mawiają Fremeni – Bóg stworzył pustynię, aby ćwiczyć wiernych. Być może Denis Villenneuve zdoła w tym roku wyciągnąć coś spod piasku. Odrobinę otuchy dodaje fakt, że tym razem film ma być dwuczęściowy. Błogosławiony niech będzie Stworzyciel i Jego woda!

PS A tekst o książkowej Diunie – niebawem.

A tak całkiem na marginesie – wiecie co jest najlepsze w Diunie? Kocie memy jakie zainspirowała!

0

0