Pies Baskerville’ów (Sir Arthur Conan Doyle)

„Nie masz zbrodni bez kary” – to wyrażone słowami Mickiewicza przekonanie mogłoby stanowić motto wielu ludowych opowieści o grzesznikach popełniających zuchwale ciężkie występki, którymi ściągają na siebie przekleństwo. Na Wyspach Brytyjskich, podobnie jak na kontynencie, odnajdujemy wiele legend o miejscach (zwłaszcza ponurych, gotyckich zamczyskach) i rodach, nad którymi zawisła prastara klątwa, wiodąca do zguby kolejne osoby.

Wiele takich historii możemy usłyszeć na położonej w hrabstwie Devon wyżynie Dartmoor, słynącej ze swoich zdradzieckich torfowisk i posępnych mokradeł. Tutejsze podania próbują nas przekonać, że w okolicy miało miejsce wiele niezwykłych, nadprzyrodzonych zdarzeń, takich jak pojawienie się bezgłowego jeźdźca oraz upiornych piekielnych ogarów.

Wśród rodzin, której kolejne pokolenia – przynajmniej według legendy – prześladuje dawna klątwa, są Baskerville’owie z Baskerville Hall pośrodku wspomnianych już moczarów Dartmoor. Zbrodnia, która leży u podstaw całej historii, została jakoby popełniona w połowie XVII wieku. W czasie gdy toczyła się wielka wojna domowa pomiędzy lojalistami Karola I Stuarta i wojskami Parlamentu z Cromwellem na czele, głową rodu Baskerville’ów był sir Hugon, do którego przylgnęła mroczna sława człowieka porywczego, rozpustnego, a na dodatek okrutnego. W opinii całej okolicy był to pozbawiony jakichkolwiek skrupułów bezbożnik i szaleniec.

Nic dziwnego, że gdy sir Hugonowi wpadła w oko piękna córka jednego z sąsiadów, „wybranka” nie chciała nawet słyszeć o takim związku. Baskerville nie nawykł jednak do tego, by jego wola się nie spełniała. Zgromadziwszy swoich kompanów, Hugon najechał siedzibę sąsiada i uprowadził pannę do swojego majątku, położonego po przeciwnej stronie moczarów. Podczas gdy Baskerville i jego towarzysze świętowali na uczcie swój sukces, zamknięta w znajdującej się na piętrze uprowadzona panna podjęła rozpaczliwą próbę ucieczki. Wydostawszy się przez okno, zsunęła się na ziemię po porastającym zamkowy mur bluszczu, po czym ruszyła w stronę domu najkrótszą drogą, przez mokradła.

Tymczasem, sir Hugon postanowił opuścić wieczerzę, która zamieniła się w zupełną pijatykę, i odwiedzić „ukochaną”. Gdy jej nie zastał, wpadł w szał i  wśród licznych złorzeczeń przysiągł, że zaprzeda własną duszę, jeśli uda mu się ją dopaść. Ktoś wpadł na pomysł, by puścić w pogoń ogary z zamkowej psiarni, a Baskerville’owi pomysł ten przypadł do gustu. Sir Hugon wskoczył na swojego konia i pomknął za psami, które złapały trop. Tak w samym środku nocy rozpoczął się szaleńczy pościg przez moczary.

Po pewnym czasie kompani Baskerville’a nieco otrzeźwieli i ruszyli za nim. Napotkali przerażonego pasterza, który przysięgał, że widział dziewczynę ściganą przez psy, a także pędzącego na swojej klaczy Hugona… za którym cicho skradał się ogar o iście piekielnym wyglądzie. Jadąc dalej, natknęli się na sforę gończych psów, całkowicie zdjętych strachem, które stały skowycząc nad krawędzią wąwozu. Przyjaciół Baskerville’a opuściła odwaga, ale trzech z nich (najbardziej pijanych) postanowiło sprawdzić co się stało. Na dnie doliny, w miejscu gdzie od zarania dziejów z ziemi wystawały dwa tajemnicze monolity, leżało ciało ściganej panny. Nieopodal dostrzegli zwłoki sir Hugona Baskerville’a. Nad nimi stał ogromny ogar.

Na ich oczach potwór rozerwał gardło Hugona, a gdy zwrócił ku przybyłym swe ogniste ślepia i paszczę brodzącą krwią, trzech śmiałków wrzasnęło z przerażenia i krzycząc, ratowało się ucieczką przez moczary.
Powiadają, że jeden z nich umarł jeszcze tej samej nocy z przerażenia, a dwaj inni pozostali obłąkani do końca życia.
—Pies Baskerville’ów—

Jak chce legenda, to właśnie zbrodnia nikczemnego sir Hugona była powodem, dla którego na cały ród Baskerville’ów spadła klątwa, której uosobieniem jest upiorny pies. Z tej przyczyny wielu członków rodziny odeszło z tego świata przedwcześnie, gwałtowną śmiercią.

***

Od tych wydarzeń, o ile w ogóle miały miejsce, upływa ponad dwieście lat – mamy koniec XIX wieku, w Wielkiej Brytanii trwa epoka wiktoriańska. Historia o przekleństwie jest niczym więcej jak tylko romantyczną opowieścią jakich wiele. A przynajmniej tak się wydaje aż do dnia, w którym obecny baronet Baskerville, sir Charles, zostaje znaleziony martwy w swojej posiadłości. Na pozór nie występują żadne podejrzane okoliczności, koroner stwierdza zgon z przyczyn naturalnych. A jednak, doktorem Jakubem Mortimerem – lekarzem i przyjacielem zmarłego, któremu teraz przypadła rola wykonawcy jego testamentu – targają wątpliwości. Sir Charles Baskerville zdawał się wierzyć w starą rodzinną legendę… a pewne pewne jej szczegóły wydają się sprawdzać. Czy klątwa rzeczywiście istnieje? Czy ogar powrócił i znów zabija członków rodu? Czy jedynemu spadkobiercy zmarłego baroneta, sir Henry’emu Baskerville’owi, grozi śmiertelne niebezpieczeństwo, a jeśli tak, w jaki sposób go przed nim bronić?

Doktor Mortimer nie ma złudzeń, że sam poradzi sobie z tym problemem. Z tego powodu wybiera się do Londynu, gdzie powierza swoją tajemniczą sprawę człowiekowi, który jako jeden z niewielu może ją rozwiązać – jest nim oczywiście Sherlock Holmes.

Sir Charles leżał twarzą do ziemi, ręce miał rozkrzyżowane, palce zaciśnięte kurczowo, a rysy tak wykrzywione, że nie odważyłbym się stwierdzić pod przysięgą jego tożsamości.
Na ciele nie znaleziono żadnych obrażeń. Wszelako w śledztwie Barrymore złożył jedno nieścisłe zeznanie. Powiedział, że w sąsiedztwie zwłok nie było żadnych śladów. Nie widział ich. Ja jednak je dostrzegłem… choć w pewnej odległości, lecz świeże i wyraźne.
– Ślady kroków?
– Tak, ślady kroków.
– Mężczyzny czy kobiety?
Doktor Mortimer spoglądał na nas przez chwilę szczególnym wzrokiem, po czym, szeptem niemal, odpowiedział:
– Panie Holmes, to były ślady łap olbrzymiego psa!
—Pies Baskerville’ów—

Wielki Detektyw i jego wierny przyjaciel i pomocnik, doktor Watson, stają przed jedną z najtrudniejszych zagadek w całej swojej karierze. Stawka jest wysoka – cenę za błąd stanowi życie sir Henry’ego, ostatniego z Baskerville’ów.

***

Pies Baskerville’ów to jedna z czterech powieści (istnieje również 56 opowiadań) o przygodach Holmesa i Watsona autorstwa sir Arthura Conana Doyle’a, uznawana za jedno z największych dzieł nie tylko tego wybitnego pisarza, lecz również całego gatunku powieści detektywistycznej. Napisanie czegoś o kryminale tak, by nie zdradzić czytelnikom istotnych faktów jest zadaniem bardzo trudnym, ale spróbuję powiedzieć tak wiele, jak to tylko możliwe.

Moim zdaniem tak pozytywna ocena jest bezsprzecznie zasłużona – Pies to wyśmienita lektura dla wszystkich wielbicieli gatunku, a dla miłośników Holmesa to wręcz pozycja obowiązkowa. Powieść Doyle’a różni się od większości współczesnych kryminałów – stylem, sposobem prowadzenia narracji (prowadzonej tu między innymi w formie listów i pamiętnika), językiem. Są w niej wątki i wydarzenia, których dzisiejszy twórca po prostu by nie wykorzystał. Nie jest to bynajmniej wada, w rezultacie Pies – podobnie jak inne oryginalne opowieści o Holmesie – mają niepowtarzalną atmosferę, przesiąkniętą klimatem późnej epoki wiktoriańskiej, a także całą literaturą gotycką i romantyczną, której wpływy są tu bardzo silne.

Nastrój Psa Baskerville’ów jest wyjątkowy także z innego powodu – oprócz Londynu, potężnej metropolii stanowiącej wówczas serce najpotężniejszego mocarstwa na świecie, akcja rozgrywa się również na moczarach Dartmoor w hrabstwie Devon (wschodnia część Półwyspu Kornwalijskiego), w miejscu które doskonale nadaje się na scenerię kryminału: ponure zamczysko Baskerville Hall otoczone ze wszystkich stron sięgającymi po horyzont moczarami; pobliskie wzgórza, których wierzchołki zdobią charakterystyczne dla tego regionu formacje skalne zwane tors (skałki, ostańce); torfowiska, gdzie na nieostrożnego gościa czyha wiele niebezpieczeństw; wszechobecne pamiątki po ludziach zamieszkujących Dartmoor w neolicie i epoce brązu – monolity, prehistoryczne kamieniołomy, kręgi kamieni, kopce i kurhany, menhiry, ruiny kamiennych chat wzniesionych przez zapomniane plemiona… Wymarzona sceneria dla opowieści o prześladującej kolejne pokolenia dawnej klątwie i nowych zbrodniach. Zresztą, moczary Dartmoor w niektórych chwilach stają się czymś więcej niż tylko tłem.

Urodzajne ziemie pozostały daleko za nami. Obejrzeliśmy się, chcąc raz jeszcze objąć je wzrokiem. W skośnych promieniach zachodzącego słońca potoki wyglądały teraz jak złote wstęgi, a świeżo zaorana ziemia i pasma gęstych lasów tonęły w czerwieni. Po obu stronach drogi wznosiły się rdzawo-zielonkawe zbocza, usiane olbrzymimi głazami. Okolica stawała się coraz bardziej dzika i ponura. Od czasu do czasu mijaliśmy kamienne domki, surowości których nie łagodziła żadna zieleń ani kwiaty.
Nagle ujrzeliśmy niewielką dolinkę, na której rosły skarłowaciałe dęby i jodły o konarach powyginanych przez wichry i burze. Ponad wierzchołkami drzew wznosiły się dwie wysokie smukłe wieże. Stangret wskazał je batem.
– Baskerville Hall – rzekł.
—Pies Baskerville’ów—

Dzieło Doyle’a było, jak to często bywa z powieściami późnego XIX i wczesnego XX wieku, publikowano na łamach gazety, w odcinkach. Z tego powodu na czytelnika czekają liczne cliffhangery i zwroty akcji. Zdarzenia następują coraz szybciej, prowadząc do dramatycznej kulminacji. O ile czytając wcześniejsze rozdziały można odłożyć książkę, a czasem jest to nawet wskazane by uniknąć zmęczenia (w końcu była pisana tak, by czytelnik otrzymywał kolejne fragmenty z pewnym odstępem), pod koniec staje się to wręcz niemożliwe.

Jeśli chodzi o odbiór utworu przez współczesnego czytelnika, powieść ucierpiała nieco z powodu – paradoksalnie – swojego sukcesu. Pewne jej elementy weszły na stałe do kanonu gatunku, a także kultury masowej, przez co pewne rozwiązania fabularne mogą sprawiać wrażenie wtórnych i przewidywalnych. Mimo to, dzięki kunsztowi sir Arthura, Pies Baskerville’ów nadal potrafi zaskakiwać. Nie podzielę się przewidywaniami co do zakończenia, jakie przyszły mi do głowy w trakcie lektury, ale mogę powiedzieć, że moja teoria się nie sprawdziła (choć, podobnie jak Watson w wielu opowiadaniach o Holmesie, mogę się szczycić tym, że byłem przynajmniej na dobrym tropie). Oczywiście, tego właśnie oczekuje się od kryminału. Jednocześnie, gdy prawda wychodzi na jaw, można dostrzec, że przez cały czas czytelnik miał przed oczami wskazówki na nią wskazujące – tak więc, powieść Doyle’a jest dziełem, które warto przeczytać wielokrotnie choćby tylko po to, by przekonać się, jak starannie autor zaplanował fabułę.

***

Chciałbym również wspomnieć o polskim wydaniu Psa, w którym miałem okazję poznać tę opowieść, a mianowicie publikacji wydawnictwa Vesper z 2018 roku. Do gustu przypadły mi poręczne rozmiary książki, co mogłem docenić szczególnie z tego powodu, że czytałem powieść podczas wakacyjnego wyjazdu. Z tej samej przyczyny miłym dodatkiem była również zakładka ozdobiona fragmentami znajdujących się w książce ilustracji. Układ graficzny i czcionkę określiłbym jako eleganckie, kontrastujące z pewnymi polskimi wydaniami zbiorów opowiadań o Holmesie, których wygląd pozostawia wiele do życzenia. Jednocześnie, cena tego wydania Psa jest, jak mi się wydaję, przystępna. W każdym razie, jestem bardzo zadowolony z tego zakupu.

Jednak gdybym miał określić, dlaczego właśnie ta wersja powieści Doyle’a zasługuje na uwagę, zwróciłbym uwagę przede wszystkim na dwie kwestie: przekład i ilustracje. Tłumaczenie, jak wyjaśnia Mirosław Gołuński w posłowiu zamieszczonym po tekście Psa Baskerville’ów, jest wiekowe, liczy sobie przeszło pięćdziesiąt lat. Jego składnia i słownictwo bywają z punktu widzenia współczesnego czytelnika archaiczne – ale z umiarem, na tyle, że nie przeszkadza to w odbiorze, a wręcz go ubogaca. W przypadku opowieści zakorzenionej w epoce wiktoriańskiej, takie rozwiązanie sprawdza się znakomicie. Autor posłowia przekonuje, że dzięki temu otrzymujemy porywający wgląd w świat, którego już nie ma.

Podobną rolę odgrywają ilustracje, gdyż są to te same grafiki Sidneya Pageta, wybitnego brytyjskiego artysty schyłku XIX wieku, które zdobiły opowiadania i powieści o Sherlocku, gdy te ukazywały się w odcinkach w The Strand Magazine. To właśnie Paget odpowiada za niektóre elementy wizerunku genialnego detektywa, które na stale weszły do kultury popularnej i utrwaliły się na tyle, że dziś już nikt nie wyobraża sobie, by Holmes mógł wyglądać inaczej. Warto wspomnieć, że to dzięki temu ilustratorowi Sherlock otrzymał czapkę deerstalker oraz Inverness cape, które szybko stały się nieodłącznymi atrybutami tej postaci.  Rysunki te są kolejnym elementem pozwalającym czytelnikowi jeszcze leszcze lepiej wczuć się w atmosferę czasów, w których działali Holmes i Watson.

Na kartach Psa Baskerville’ów możemy zobaczyć 16 grafik Pageta, kolejna znajduje się na okładce. Nie są to wszystkie prace tego artysty poświęcone powieści Doyle’a – na Wikimedia Commons możemy zobaczyć ich aż 60. Można jednak zrozumieć, dlaczego nie zdecydowano się wykorzystać wszystkich. W takim wypadku ilustracje stanowiłyby znaczną część objętości książki, momentami przyćmiewając sam tekst i nieomal zamieniając opowieść w album. To, co sprawdzało się w przypadku publikowania opowieści rozdział po rozdziale w oddzielnych numerach pisma nie byłoby tutaj najlepszym rozwiązaniem. Sądzę jednak, że w książkowym Psie znalazły się wszystkie najpiękniejsze rysunki, a pozostałe można obejrzeć w zbiorach Wikimedia (stanowczo odradzam zaglądanie tam jeśli nie czytaliście jeszcze książki, rysunki zdradzają bardzo istotne wydarzenia!). W tym artykule użyłem kilku grafik Pageta, które, jak sądzę, stanowią doskonałą próbkę kunsztu tego twórcy.

Dotarłszy do końca powieści, na czytelnika czeka posłowie Mirosława Gołuńskiego, w którym uwaga pada na takie tematy jak: przyczyny sukcesu tego dzieła; osobę i twórczość Doyle’a w kontekście jego czasów, której dzieckiem jest także Sherlock Holmes; to, w jaki sposób Pies Baskerville’ów jest zakorzeniony w dobiegającej wówczas końca epoce ; wpływ utworów nurtu gotyckiego na tę opowieść; wreszcie połączenie w niej tego co racjonalne z irracjonalnym. Uwaga zostaje skierowana na liczne filmowe adaptacje Psa, a także polski przekład (dlaczego akurat ten, z lekka archaiczny, tak dobrze oddaje ducha powieści) i ilustracje Sidneya Pageta.

Wydaje mi się, że jedną z najlepszych recenzji książce wystawia to, co czuje czytelnik czuje gdy opowieść dobiega końca. Gdy skończyłem czytać Psa Baskerville’ów, miałem ochotę na więcej przygód Holmesa i Watsona. Jak już wspominałem, byłem wówczas na wyjeździe i nie mogłem wybrać się do biblioteki lub księgarni, by zaopatrzyć się w kolejną powieść lub zbiór opowiadań. Na szczęście miałem przy sobie również anglojęzyczne wydaniu książki, w którym dodatek stanowiło opowiadanie The Adventure of the Speckled Band (Nakrapiana przepaska). Kolejna historia o Sherlocku Holmesie zaspokoiła nieco ten głód, ale nadal mam zamiar gdy tylko nadarzy się okazja, sięgnąć po którąś z trzech pozostałych powieści o Wielkim Detektywie, a może po któryś ze zbiorów opowiadań (kilka lat temu przeczytałem trzy z nich, zatem mam za sobą 36 z 56 spraw opisanych przez Watsona).

Jak sądzę, każdy pisarz pragnie właśnie z takim pragnieniem pozostawić swoich czytelników, i trudno o bardziej zachęcającą recenzję.

0

0