Języki Śródziemia (część pierwsza)

Czytaliście książkę, której bohaterem jest Maura Labingi? Jeśli to imię i nazwisko nie przywodzą Wam na myśl nikogo konkretnego, to mam nadzieję, że po lekturze dzisiejszego tekstu taki stan rzeczy ulegnie zmianie.

Niniejszy artykuł będzie poświęcony tematowi, któremu poświęciłem jak dotąd zadziwiająco mało uwagi, biorąc pod uwagę jak wielką rolę odgrywał w twórczości Tolkiena. Pisałem dość obszernie o historii Śródziemia, zamieszkujących je ludach, przeróżnych rachubach czasu, inspiracjach i źródłach opowieści, stylach i trybach literackich w jego powieści, sposobie prowadzenia narracji i wielu innych sprawach. Tak niewiele pisałem jednak o kluczowych dla Tolkienowskiego legendarium językach. A przecież sam autor podkreślał, że u podłoża świata, który opisywał, leżą właśnie języki – opowieści były zaś gruntem, w którym mogły się one rozwijać. O tym jak głęboko pisarstwo Tolkiena związane było z jego zamiłowaniem do filologii szczegółowo opowiada Tom Shippey w „Drodze do Śródziemia”, którą już wielokrotnie tutaj polecałem.

Tym bardziej ubolewam, że jak dotąd wspominałem o tych językach tak rzadko i w zasadzie jedynie na marginesie innych rozważań. Dziś spróbuję zadośćuczynić za tę ubolewania godną sytuację. Jednocześnie uspokajam tych z Was, których lingwistyczne dociekania nie interesują aż tak bardzo – nie będę obszernie omawiał fonologii, morfologii, koniugacji, deklinacji i podziału na dialekty. Powstrzymam się przed tym nie tylko z tego powodu, że sam nie znam się na tych zagadnieniach w takim stopniu, który pozwoliłby mi na dzielenie się wiedzą z innymi bez obaw, że wkradną się błędy i przekłamania, ale również dlatego, że wolałbym, by odcinek ten był po prostu wstępem do świata Tolkienowskich języków.

Przedstawię zatem kolejno najważniejsze z nich, opowiadając pokrótce o ich historii i wspominając o ciekawych cechach. Tam gdzie będzie to możliwe podam również przykłady wyrazów, przede wszystkim imion i nazw miejscowych, a także fragmenty tekstu, czy to poetyckiego czy prozatorskiego. Moim głównym źródłem będzie Dodatek F z “Władcy Pierścieni”, w którym omówiona jest właśnie kwestia języków Śródziemia.

Odcinek będzie podzielony na dwa rozdziały (opublikowane jako osobne części) – o zawartości pierwszego opowiedziałem w poprzednim akapicie. Drugi będzie poświęcony językom istniejącym w naszym świecie, a mówiąc dokładniej, kilku językom germańskim. Nie można o nich zapomnieć, ponieważ to właśnie za ich pomocą J.R.R. Tolkien „przełożył” oryginalne języki, którymi posługiwali się bohaterowie „Władcy Pierścieni” i „Hobbita”. Wyjaśnię oczywiście na czym polega ta zasada oddania „oryginalnych” języków za pomocą angielskiego i spokrewnionych z nim języków. Na samym końcu każdej z części zamieszczona zostanie ankieta, w której poproszę tych z Was, którzy mają taką ochotę, o wskazanie spośród podanych języków tego, który podoba się Wam najbardziej. Z lingwistycznego punktu widzenia jest to oczywiście absurdalne, tym bardziej, że w przypadku niektórych języków podane próbki są niewielkie. Ale oczywiście jest to tylko taka zabawa, i mam nadzieję, że Wam się spodoba.

To powiedziawszy, możemy przejść to języków.

***

Języki elfickie: quenejski i sindariński

Na początek przyjrzyjmy się dwóm spośród języków elfickich, quenejskiemu i sindarińskiemu. Wiele osób wrzuca je do jednego worka – by użyć kolokwializmu –mówiąc po prostu o elfickim. Tym bardziej warto podkreślić, że są to dwie oddzielne mowy i istnieją istotne różnice pomiędzy nimi. Można oczywiście mówić o językach elfickich jako o istniejącej w Śródziemu rodzinie języków, gdyż quenya i sindarin w zamierzchłej przeszłości miały wspólnego przodka i nawet w ich późniejszych formach, które znamy choćby z „Silmarillionu” i „Władcy Pierścieni” dostrzegalne są liczne podobieństwa, na przykład w słownictwie.

W pierwszej z wymienionych książek znajduje się dodatek zawierający wybrane cząstki słowotwórcze w obu tych językach. Widzimy tam na przykład quenejską cząstkę „alqua”, która oznacza łabędzia, na przykład w nazwie miasta Alqualondë (Łabędzia Przystań). W sindarinie odpowiadająca cząstka brzmi „alph” i obie mają wspólnego przodka w elfickim prajęzyku. Podobnie, od praelfickiego rdzenia oznaczającego ogień pochodzą i quenejskie „nár”, na przykład w imieniu „Fëanáro”, Duch Ognisty; i sindarińskie „naur”, na przykład w „Sammath Naur”, Komory Ognia, nazwie miejsca gdzie powstał Jedyny Pierścień.

Takich wyrazów o wspólnym pochodzeniu (kognatów) jest wiele, jednak należy pamiętać, że quenya i sindarin to osobne języki. Jednak powiedzieć, że są tym samym i nazwać je elfickim to tak, jakby utożsamić angielski z duńskim i nazwać obydwa germańskim.

***

Język quenejski

Przykładowy fragment: Et Eärello Endorenna utúlien Sinomë maruvan ar Hildinyar tenn’ Ambar-metta

Tłumaczenie (za “Władcą Pierścieni” w przekładzie Marii Skibniewskiej):

Zza Wielkiego Morza przybyłem do Śródziemia. Tu pozostanę i tu żyć będą potomkowie moi aż do końca świata.

Są to słowa, które ponoć wypowiedział Elendil, gdy zszedł na ląd po przybyciu do Śródzemia, gdy razem z synami ocalał z zagłady Númenoru, wspaniałej cywilizacji na wyspie znajdującej się na Wielkim Morzu na zachód od Śródziemia. Elendil i jego synowie – Isildur i Anarión – założyli królestwa Gondoru i Arnoru. Wiele tysięcy lat później słowa przysięgi Elendila wypowiedział podczas swojej koronacji Aragorn, spadkobierca dawnego króla.

Chciałbym zwrócić Waszą uwagę na słowo Endorenna. Widzimy tutaj przykład na to, że quenya posiada przypadki, tak jak polski – a przeciwieństwie do choćby angielskiego, gdzie są one obecnie szczątkowe. W mianowniku podane tu słowo brzmi Endor i oznacza Śródziemie. Nie chcę wprowadzić Was w błąd, gdyż nigdy nie zajmowałem się quenejskimi przypadkami, ale wydaje mi się, że Endorenna to przypadek nazywany allatywem, który oznacza poruszanie się w kierunku czegoś, przybliżanie się do czegoś. Nie wystepuje on w polskim, ale widzimy go na przykład w fińskim. Przy tej okazji wspomnę, że to własnie fiński był językiem, którym inspirował się Tolkien opracowując quenyę, zwłaszcza jej najwcześniejsze formy.

Przykładowe quenejskie wyrazy: Meneltarma (Kolumna Niebios, góra w Númenorze), Eärendil, Númenor, Isildur, Varda, Sauron, Ilúvatar, Yavanna, Elessar, Valinor. Quenejskie są również tytuły ksiąg Quenta Silmarillion (Opowieść o Silmarillach) i Ainulindalë (Muzyka Ainurów).

Historia: Jak wspomniałem, quenejski i sindariński pochodzą od tego samego praelfickiego języka używanego w Dawnych Dniach przez przodków wszystkich elfickich szczepów. Podziały, które nastąpiły później opisałem już gdzie indziej i nie ma potrzeby się na nich skupiać. Upraszczając, można powiedzieć, że quenejski rozwinął się w Valinorze, kontynencie na zachód od Śródziemia, gdzie zamieszkała część elfów (między innymi lud Noldorów), która przyjęła zaproszenie Valarów. W późniejszych czasach Noldorowie wrócili do Śródziemia, gdzie toczyli liczne wojny z Mrocznym Władcą Morgothem. Zetknęli się tam również z elfami, których przodkowie zostali w Śródzemiu, w tym z Sindarami, Elfami Szarymi, których mową był sindarin. Z biegiem wieków sindarin stał się codzienną mową niemal wszystkich elfów, podczas gdy quenejski stał się językiem literatury i nauki. W Trzeciej Erze cieszył się statusem podobnym do łaciny.

***

Język sindariński

Przykładowy fragment: A Elbereth Gilthoniel / silivren penna míriel / o menel aglar elenath!  / Na-chaered palan-díriel / o galadhremmin ennorath, / Fanuilos, le linnathon / nef aear, sí nef aearon!

“O Elbereth Zapalająca Gwiazdy / skrząc się opada, lśniąc jak klejnoty / z firnamentu chwała zastępu gwiazd / z oddali spojrzawszy daleko / ze Śródziemia splecionych drzew / Fanuilos, do ciebie będę śpiewał / po tej stronie oceanu / po tej stronie wielkiego oceanu”

– moje wysoce niedoskonałe tłumaczenie na podstawie dosłownego przekładu (oczywiście nie oddającego zupełnie piękna i głębi oryginalnego poematu) w „The Road Goes Ever On” J.R.R. Tolkiena i Donalda Swanna.

Przytoczona we “Władcy Pierścieni” strofa poematu pochodzi z pieśni na cześć Elbereth – to sindarińskie imię Vardy, jednej z Valier, królowej gwiazd. Samo Elbereth oznacza „gwiazd-królowa”. Wyraz „bereth” widzimy również w imieniu królowej gondoru, Berúthiel. Zwrócę również Waszą uwagę na słowo ennorath, od Ennor – czyli Śródziemia. To wyraz pokrewny quenejskiego Endor, które widzieliśmy w cytacie z Elendila powyżej.

Historia: Sindarin rozwinął się w regionie Śródziemia zwanym Beleriandem. Pierwotnie był językiem Elfów Szarych, czyli Sindarów, poddanych króla Thingola z Doriathu. Gdy Noldorowie wrócili do Śródzemia z Valinoru, wielu z nich zaczęło używać go w codziennej komunikacji. Również w późniejszych epokach był to najczęściej spotykany język elficki. Znała go większość Númenorejczyków, jednak wiedza ta zaczęła zanikać późniejsi królowie wyspy zabronili używania mowy elfów, których zaczęto postrzegać jako wrogów. Sindarin znali jednak członkowie stronnictwa Przyjaciół Elfów, których przywódcą był Elendil. W Trzeciej Erze sindarin znali przedstawiciele wyższych warstw społeczeństwa w Gondorze, jednak nie był on tam codzienną mową ogółu.

Przykładowe wyrazy: Daeron, Elrond, Dúnadan (liczba mnoga Dúnedain), Mablung, Mithrandir (Szary Pielgrzym, jedno z imion Gandalfa), Minas Tirith (Wieża Straży), Gondor, Melian, Morwen, Galadriel, Amon Hen, Celeborn, Gorthaur (Sauron), Aragorn, mithril. Sindariński jest tytuł dzieła Narn i Chîn Húrin (Opowieść o Dziechach Húrina).

***

Khuzdul

Przykładowy fragment: Baruk Khazâd! Khazâd ai-mênu!

Tłumaczenie: Topory krasnoludów! Krasnoludowie nad wami!

O języku krasnoludów wiemy niewiele, gdyż jego użytkownicy otaczali go szacunkiem tak głębokim, że nigdy nie posługiwali się w nim w obecności ludzi, elfów lub innych istot. Krasnoludowie na co dzień mówili językami tych plemion, wśród których mieszkali. Przybierali także „zewnętrzne” imiona z nich pochodzące, a swoich prawdziwych imion w khuzdulu nie zapisywali nawet na grobowcach. Oprócz przytoczonego powyżej okrzyku bojowego krasnoludów – był to najwyraźniej jedyny przypadek, w którym łamali zasadę sekretności swojej mowy – znamy jedynie kilka nazw miejscowych, które również nie były objęte aż tak wielką tajemnicą.

Przykładowe wyrazy:

• Khazad-dûm (Domostwo Khazadów, wspaniały kompleks podziemnych sal, komnat i korytarzy, później opuszczony i nazwany Morią, czyli Czarną Otchłanią w sindarinie),
• Khazad (krasnoludowie),
• Azanulbizar (Dolina Półmroku),
• Barazinbar (Czerwony Róg, masyw w Górach Mglistych pod którym odkryto żyły mithrilu, w sindarinie Caradhras)
• Kheled-zâram (Jezioro Zwierciadlane)
• Kibil-nâla (Srebrna Żyła, rzeka wypływająca z Jeziora Zwierciadlanego w dolinie Azanulbizar u wschodnich bram Khazad-dûm)
• Sigin-tarâg (Długobrodzi, Lud Durina – jedno z siedmiu krasnoludzkich plemion)
• Tharkûn (Gandalf)
• Mahal (Twórca, Aulë Kowal – jeden z Valarów, twórca krasnoludów)
• Bundushathûr (Chmurnogłowy – Fanuidhol, jeden z trzech szczytów pod którymi leżała Moria)
• Zirakzigil (Srebrny Róg – Celebdil, jeden ze szczytów Morii)

***

Czarna Mowa

Przykładowy fragment: Ash nazg durbatûluk, ash nazg gimbatul, ash nazg thrakatulûk agh burzum-ishi krimpatul

Tłumaczenie: Jeden, by wszystkim rządzić / Jeden, by wszystkie odnaleźć / Jeden, by wszystkie zgromadzić i w ciemności związać (inskrypcja na Jedynym Pierścieniu w tłumaczeniu Marii Skibniewskiej).

Czarna Mowa jest językiem sztucznym – i nie mam przez to na myśli, że została stworzona przez Tolkiena. Język ten jest sztuczny również wewnątrz świata przedstawionego, gdyż została opracowana przez Saurona. Mroczny Władca chciał dać wszystkim swoim poddanym jedną mowę, gdyż wcześniej praktycznie każde plemię orków mówiło innym dialektem powstałym na bazie tego czy innego języka innych ludów, co znacznie utrudniało komunikację. Jednak wśród orków także Czarna Mowa bardzo szybko rozpadła się na liczne odmiany, zaś niektóre grupy wróciły po upadku Saurona pod koniec Drugiej Ery do innych języków. Po powrocie Saurona „klasyczną” Czarną Mową posługiwały się tylko Upiory Pierścienia. Samo słowo Nazgûl również pochodzi z tego języka. Poza inskrypcją z Pierścienia znamy jedynie kilka wyrazów, na przykład Lugbúrz (Czarna Wieża, w sindarinie Barad-dûr).

***

Valarin

Językiem tym posługiwali się Ainurowie, anielskie istoty do których zaliczali się Valarowie i Majarowie. Valarowie nie potrzebowali języka, by się między sobą porozumiewać, gdyż potrafili komunikować się za pomocą myśli. Później jednak, gdy zapragnęli upodobnić się do Dzieci Ilúvatara, czyli Elfów i Ludzi, zaczęli używać valarinu (podobnie jak przybrali widzialną postać podobną do elfów). Tolkien wspomina, że dla elfów brzmienie tego języka nie było przyjemne, a Valarowie wkrótce przerzucili się na quenejski, jeden z języków elfickich. Znamy zaledwie kilka wyrazów w valarinie, wydaje się jednak, że cechował się tym, że słowa składały się z licznych sylab. Quenejskie imiona niektórych Valarów pochodzą od ich pierwotnych imion w valarinie, na przykład:

• Ulmo od Ullubōz
• Aulë od Aȝūlēz
• Oromë od Arōmēz
• Tulkas od Tulukhastāz
• Manwë od Mānawenūz

Inne wyrazy:

• Tulukhedelgorūz – Laurelin, jedno z Dwóch Drzew Valinoru
• Ibrīniðilpathānezel – Telperion, drugie z Drzew Valinoru
• Phanaikelūth – Jasne Zwierciadło, Księżyc
• Mâchananaškad – Máhanaxar, Krąg Przeznaczenia, miejsce w Valinorze, gdzie odbywały się narady Valarów

***

Język entów

Przykładowy fragment: a-lalla-lalla-rumba-kamanda-lindor-burúme (Stara Mowa Entów)

Taurelilomëa-tumbalemorna Tumbaletaurëa Lómëanor („Nowa Mowa Entów”)

Tłumaczenie drugiego z fragementów: Wielolesistycienisty głebokodolinnoczarny głebokodolinnoleśny mrocznykraj (w przekładzie Marii Skibniewskiej)

W zasadzie powinno się mówić o dwóch językach entów – Starej Mowie Entów (ang. Old Entish) i „Nowej Mowie Entów”, którą ujmuję w nawias, gdyż określenie takie nigdy nie pada w samej książce. Starsza Mowa była w zasadzie niemożliwa do zrozumienia dla nie-entów, cechowała siię niezwykle skomplikowanym systemem fonetycznym: posiadała liczne samogłoski o wielu tonach, odcieniach, akcentach i długościach. W opisie tego języka w dodatku „Władcy Pierścieni” pojawia się wzmianka o tym, że mowa ta była zawiła do tego stopnia, że nawet elficcy uczeni nie próbowali jej zapisywać.

Później jednak, w wyniku bliższych kontaktów z językami elfickimi, entowie stworzyli dla siebie nową mowę, w której na swoją „modłę” łączyli wyrazy pochodzące pierwotnie na przykład z quenejskiego. Mówiąc prościej, był to język o elfickim słownictwie, ale gramatyce entów. Przykładem tego jest drugi powyższych cytatów, którego dosłowne polskie tłumaczenie obrazuje nieco umiłowanie entów to rozbudowanych wyrażeń i zbitek. Tolkien podaje również sens tej wypowiedzi. W polskim przekładzie Marii Skibniewskiej brzmi on: „czarny cień leży w głębokich dolinach lasu”.

Można jedynie dodać, że obie wersje mowy entów były idealnym medium dla ich rozbudowanego, powolnego i poprzedzonego długimi rozważaniami sposobu wyrażania siebie.

***

Adûnaic

Przykładowy fragment: adūn izindi batān tāidō ayadda: īdō kātha batīna lōkhī  / Ēphalak īdōn Yōzāyan / Ēphal ēphalak īdōn hi-Akallabēth

(z The Notion Club Papers w Sauron Defeated)

Tłumaczenie: na zachód prosta droga niegdyś biegła, teraz wszystkie drogi są zakrzywione / daleko jest teraz Kraina Daru / daleko, daleko jest teraz Ta-Która-Upadła

Historia: Językiem tym posługiwali się Númenorejczycy, czyli potomkowie tych ludzkich plemion (Edainów), które w Pierwszej Erze u boku elfów walczyły z Morgothem. W nagrodę Valarowie podarowali tym ludom wspaniałą wyspę położoną na oceanie na zachód od brzegów Śródziemia. Edainowie stworzyli tam wysoko rozwiniętą cywilizację, Królestwo Númenoru, które w późniejszym okresie założyło liczne kolonie w Śródziemiu. Adûnaicki pochodził od mowy Edainów z Pierwszej Ery i miał wspólnych przodków z wieloma ludzkimi językami północno-zachodniego Śródziemia.

Potęga Númenoru stale rosła, a jego mieszkańcy stopniowo zaczęli zazdrościć elfom nieśmiertelności. Późniejsi władcy wyspy zniechęcali do używania języków elfickich, które do tej pory były powszechnie znane wśród ich poddanych. Doszło nawet do tego, że jeden z królów zabronił używania quenejskiego i sindarinu. Od tego czasu głównym językiem Númenoru był właśnie adûnaic, wcześniej mało prestiżowy.

Niepokoje wykorzystał to Sauron, który zwiódł króla Ar-Pharazôna, przekonując go, że zapewni sobie nieprzemijające życie jeśli zbrojnie zajmie Valinor, krainę na Najdalszym Zachodzie, gdzie swoje siedziby mieli Valarowie. Szaleńcza inwazja númenorejskiej armii i floty na Valinor doprowadziła do zagłady ich własnej wyspy. Jednak númenorejska cywilizacja nie przepadła zupełnie, gdyż do Śródzemia zdołał uciec Elendil, przywódca prześladowanego stronnictwa przyjaciół elfów i Valarów. Elendil i jego synowie założyli w Śródziemiu królestwa Gondoru i Arnoru. Posługiwali się jednak sindarinem, a nie adûnajskim, który kojarzył się z ostatnimi, despotycznymi królami Númenoru.

Przykładowe wyrazy:

• Rothinzil (okręt Eärendila, w sindarinie Vingilot)
• Akallabêth (Ta-Która-Upadła, tytuł księgi o upadku Númenoru)

oraz imiona władców:

• Ar-Belzagar
• Ar-Abattârik
• Ar-Adûnakhôr
• Ar-Zimrathôn
• Ar-Sakalathôr
• Ar-Gimilzôr
• Ar-Pharazôn (Złoty, od pharaz)
• Ar-Zimraphel (imię które Ar-Pharazôn nadał Tar-Míriel, córce swojego poprzednika, którą zmusił do ślubu, by zdobyć tron dla siebie).

***

Sôval Phârë (Adûni)

Niewiele wiemy na temat tego języka, gdyż to właśnie w nim „napisane” są w oryginale „Władca Pierścieni”, a jak wiemy mowa ta została „zastąpiona” angielskim. O tym jak dokładnie działa zasada przekładu niektórych języków Śródziemia na języki z naszego świata opowiem poniżej, teraz zaś skupmy się na języku adûni – tym, że się tak wyrażę „prawdziwym”.

Będę tutaj używał określenia Sôval Phârë odnosząc się do tego oryginalnego języka istniejącego wewnątrz świata przedstawionego, a terminu Wspólna Mowa (tłumaczenia Sôval Phârë) tam, gdzie na myśli mam język za pomocą którego Tolkien go oddał, czyli angielskiego.

Historia: Sôval Phârë pochodzi od języka adûnajskiego w sposób, który można porównać do sytuacji języków romańskich. Nie są one potomkami tej klasycznej łaciny, w której powstawała literatura, lecz od tak zwanej łaciny ludowej, przeróżnych dialektów używanych na obszarze ogromnego imperium.

Podobnie, w okolicach númenorejskich osad na wybrzeżach Śródziemia rozwijały się dialekty adûnajskiego, które zapożyczały wiele słownictwa z lokalnych języków. Sôval Phârë pochodzi od jednej z takich odmian, która rozwinęła się wśród mieszkańców portów w regionie ujścia Anduiny, w tym Pelargiru. Z biegiem czasu rozprzestrzeniła się ona na ogromnym obszarze Śródziemia, stając się w końcu mową rodzimą nawet dla ludów, które pierwotnie posługiwały się innym językiem (na przykład hobbitów). Oczywiście, Sôval Phârë zróżnicowała się później na liczne dialekty i odmiany, i na przykład mowa hobbitów brzmiała dziwnie dla ludzi z Gondoru. Język ten pełnił pod koniec Trzeciej Ery taką rolę, jaką obecnie w naszym świecie pełni angielski.

Jak powiedziałem, znamy niewiele przykładów użycia tej mowy, gdyż Tolkien „zastąpił” ją angielskim. Wiemy jednak na przykład jak w oryginale nazywali się czterej hobbiccy członkowie Drużyny Pierścienia. Byli to:

• Maura Labingi (Frodo Baggins)
• Banazîr „Ban” Galpsi (Samwise „Sam” Gamgee)
• Razanur Tûk (Peregrin Took)
• Kalimac Brandagamba (Meriadoc Brandybuck).

Z kolei The Shire nazywało się Sûza-t, zaś samo sûza oznaczało „prowincję królestwa”, podobnie jak angielskie shire oznacza hrabstwo.

***

O tym w jaki sposób Tolkien użył w swoich dziełach niektórych języków z naszego świata opowiem w kolejnej części. A tymczasem, zapraszam do wzięcia udziału w ankiecie: